U selu Pržno kod Budve registrovano je 20 poljoprivrednih gazdinstava sa 380 hiljada kvadrata poljoprivrednog zemljišta, od čega je 80 hiljada u oranicama i baštama. Drže 99 steonih ovaca, 25 krava i steonih junica i devet grla radne stoke, odnosno konja, volova ili magaradi. Pržno ima 170 stanovnika, od čega 104 žive u poljoprivrednim domaćinstvima.

To su podaci sa popisa poljoprivrede iz 1960. godine, koji pokazuju da su sadašnja elitna turistička mjesta u Crnoj Gori prije 65 godina živjela od poljoprivrede.

Crna Gora je te godine imala 65 hiljada poljoprivrednih gazdinstava, na kojima je živjelo 338 hiljada članova domaćinstava. Ukupan broj stanovnika Crne Gore bio je 471 hiljadu, što znači da je 72 odsto od ukupnog broja stanovnika bilo iz porodica koje su živjele od poljoprivrede.

Bili bez struje, orali uz pomoć konja i volova

Prema podacima sa tog popisa, od 65 hiljada gazdinstava, 13 i po hiljada imalo je “električno osvjetljenje”, odnosno kakvo-takvo snabdijevanje električnom energijom. Preostale 52 hiljade poljoprivrednih gazdinstava, ili 80 odsto, bilo je bez struje.

Od ukupno 48 hiljada hektara oranica, zadružnim traktorima (državnim, jedinim koji su tada postojali) obrađivano je 1.419 hektara, što je svega 2,9 odsto od ukupne površine oranica. Preostalo zemljište obrađivano je uz pomoć radne stoke, čiji je broj grla bio 52 hiljade, kao i sa 12.057 plugova za oranje.

U takvim uslovima, bez električne energije i skoro bez ikakve mehanizacije, poljoprivredna gazdinstva su koristila 346 hiljada hektara poljoprivrednog zemljište. Držali su 77 hiljada krava ili steonih junica, 384 hiljade priplodnih ovaca, kao i 6.095 priplodnih krmača. Ukupna površina pod štalama za stoku od čvrste građe bilo je 1,77 miliona kvadrata.

Sada, kada do svakog sela postoji električna energija, telefoni, internet… – Crna Gora ima 26,7 hiljada poljoprivrednih gazdinstava koja ukupno koriste 126 hiljada hektara poljoprivrednog zemljišta, svega trećinu od onoga što je korišćeno 1960. godine. Pod oranicama i baštama sada se nalazi 8,5 hiljada hektara obradivog zemljišta, što je 17 odsto takvih površina iz 1960. godine kada se oralo uz pomoć volova ili konja. Prošle godine u poljoprivrednim gazdinstvima je popisano 9.373 traktora.

Sada su na popisu poljoprivrede malo drugačije kategorije kod stočarstva, jer se ne popisuju samo priplodna grla, već ukupan broj goveda, ovaca, svinja, koza… tako da se samim poređenjem cifara ne može utvrditi ukupna razlika između broja grla stoke.

Na popisu poljoprivrede iz prošle godine bilo je 68,6 hiljada goveda, dok je prije 65 godine bilo 77 hiljada samo krava i steonih junica. Sada je izbrojano ukupno 167 hiljada ovaca, dok je 1960. godine bilo 384 hiljade priplodnih ovaca. Tada je bilo i šest hiljada priplodnih krmača, dok se sada navodi broj svinja od 52 hiljade.

Među ovim brojkama od prije 65 godina nema podataka o broju koza, živine i košnica, a lani je popisano 28 hiljada koza, 1,3 miliona komada živine i 113 hiljada košnica.

Smanjene obradive površine

Prosječeno poljoprivredno gazdinstvo 1960. godine imalo je 53 hiljade kvadrata poljoprivrednog zemljišta, od čega 7,3 hiljada pod oranicama i baštama. Sada prosječno domaćinstvo ima 48 hiljada kvadrata poljoprivrednog zemljišta i 3,2 hiljade kvadrata pod oranicama i baštama.

Na ovaj sadašnji prosjek od 48 hiljada kvadrata poljoprivrednog zemljišta po gazdinstvo najviše utiču gazdinstva sa sjevera koja imaju značajne površine pod pašnjacima i livadama. Na primjer, 305 gazdinstava iz Šavnika koristi 6.107 hektara zemljišta, što je prosječno 20 hektara, ili 200 hiljada kvadrata zemljišta. Međutim, pod oranicama je svega 56 hektara ili 1.840 kvadrata po gazdinstvu.

U opštini Zeta, 909 registrovanih gazdinstava sada koristi 2.275 hektara ukupnog zemljišta, ili 25 hiljada kvadrata po domaćinstvu. U ovoj opštini ima 1.036 hektara pod oranicama, što je 1,14 hektar po domaćinstvu, ili 11.400 kvadrata.

U poređenju između dva popisa, bitno je navesti i da su postojale drugačije metodologije o tome šta je poljoprivredno gazdinstvo. Tako se 1960. poljoprivrednim gazdinstvom smatralo domaćinstvo koje ima najmanje 1.000 kvadratnih metara obradivog poljoprivrednom zemljišta na kojima radi prodaje proizvodi povrće, cvijeće, aromatično bilje, duvan… Prema kriterijumima od prošle godine, gazdinstvom se smatra domaćinstvo koje ima najmanje 5.000 kvadrata zemljišta za svoje potrebe, ili prodaju proizvoda, ili tri hiljade kvadrata oranice, hiljadu kvadrata za uzgoj povrća, cvijeća, vinograda, voćnjaka… ili 100 kvadrata plastenika…

Prije 65 godina gazdinstvom se smatralo i domaćinstvo koje je imalo najmanje jednu kravu, pet ovaca ili tri svinje. Sada je za upis gazdinstva potrebna jedna krava, ili dvije ovce i koze, jedna krmača, četiri praseta, 15 komada živine, ili 10 košnica pčela.

U podacima sa popisa poljoprivrede iz 1960. godine nema podataka o starosti nosioca, odnosno domaćina gazdinstva. Sada je prosječna starost nosioca, odnosno menadžera domaćinstva – 59 godina. Ona je za dvije godine veća u odnosu na podatke iz 2010. godine.

Od ukupnog broja nosioca domaćinstva, sada su 86 odsto muškarci, a 14 odsto žene.

Za gazdinstvo u EU treba deset puta više zemlje i dvaput više stoke

U podacima sa popisa prošle godine upoređeni su kriterijumi šta se kod nas smatra poljoprivrednim gazdinstvom, a šta po standardima koji se primjenjuju u Evropskoj uniji.

Kada bi se ti stroži kriterijumi EU primjenjivali u Crnoj Gori, broj gazdinstava bi se smanjio sa sadašnjih 26 na 18 hiljada. Ove kriterijume će Crna Gora morati da primjenjuje kada uđe u EU, što znači i da bi se mogao smanjiti broj onih koji bi imali pravo na buduće subvencije. Odnosno, domaćinstva bi morala raditi na svom ukrupnjavanju ako žele da zadrže status poljoprivrednih gazdinstava.

U EU gazdinstvo mora imati najmanje 50 hiljada kvadrata korišćenog poljoprivrednog zemljišta, dok je kod nas potrebno najmanje pet hiljada.

Po površini oranica u Crnoj Gori je minimum tri hiljade kvadrata, a u EU 20 hiljada kvadratnih metara.

Kod proizvodnje krompira, povrća i jagoda gazdinstvo u EU mora imati najmanje 5.000 kvadrata zemljišta, a u Crnoj Gori je to sada hiljadu kvadrata. Kod uzgoja voća i maslina u Crnoj Gori je minimum hiljadu kvadrata, a u EU tri hiljade.

Kod stočarstva broj potrebnih grla stoke za gazdinstvo u EU je skoro duplo veće u odnosu na sadašnje norme u Crnoj Gori.

U Golubovcima bilo najviše ovaca, u Ozrinićima krava

Crnogorsko selo sa najvećim brojem priplodnih ovaca u 1960. godini bili su Golubovci u tadašnjem podgoričkom srezu. Imali su 1.814 grla.

U cijeloj opštini Zeta, prema prošlogodišnjem popisu, bila je 621 ovca (ne samo priplodna, već ukupno).

Prije 65 godina u još dva zetska sela bilo je više od hiljadu priplodnih ovaca – u Matagužima 1.174 i u Ljajkovićima 1.064.

Priplodnu ovcu manje nego u Golubovcima imalo je mojkovačko selo Slatina – 1.813. U cijeloj opštini Mojkovac prošle godine bilo je ukupno 4.095 ovaca.

Mojkovačka Gostilovina imala je prije 65 godina 1.751 priplodnu ovcu, blizu hiljadu bio je Lepenac sa 989 priplodnih ovaca. Odnosno, samo u ta tri sela bilo je više priplodnih ovaca nego što je lani bilo ukupno ovaca u cijeloj mojkovačkoj opštini.

Selo sa najviše krava i steonih junica 1960. bili su nikšićki Ozrinići sa 439 grla, a zatim slijedi naselje Plav u plavskom srezu sa 269, mojkovačka Slatina sa 261, pljevaljska Crljenica sa 251…