Studije o zaostavštini Husein-paše Boljanića vršene su iz različitih disciplinarnih perspektiva: istorije, arhitekture, istorije umjetnosti, orijentalistike, kao i iz konzervatorsko-restauratorske perspektive. Kraj šezdestih i sedamdesete godine su period kada jugoslovenska istorija umjetnosti pokazuje veći interes za Huseinpašinu džamiju i kada nastaju najznačajnije studije o njoj.

Pavle Mijović 1976. godine obradio je arhitekturu, značaj i osobenosti dekoracije Husein-pašine džamije u kontekstu pregleda islamske umjetnosti u Crnoj Gori, a najkompletnija i najuticajnija studija o Husein-pašinoj džamiji, nastala kao dio doktorskog istraživanja Andreja Andrejevića, objavljena je dvije godine kasnije. U doktorskoj disertaciji „Islamska monumentalna umjetnost XV vijeka u Jugoslaviji“, Andrejević je detaljno proučio i sistematizovao šesnaestovijekovne džamije na tlu Jugoslavije. Studiju o Husein-pašinoj džamiji „Pljevaljska džamija i njeno mjesto u islamskoj umjetnosti na na našem tlu“ (Andrejević, 1978) objavio je nešto prije nego što je odbranio doktorsku disertaciju (1980). Doktorska disertacija Andreja Andrejevića pod istim imenom objavljena je kao posebna knjiga u zajedničkom izdanju Balkanološkog instituta i Instituta za istoriju umjetnosti u Beogradu 1984. godine. Mijović i Andrejević dolazili su iz univerzitetskog i istraživačkog miljea, a studije o Husein-pašinoj džamiji nastale su kao dio njihovih širih istraživanja i interesovanja. Mijovićev rad o Husien-pašinoj džamiji objavljen je u velikoj monografiji „Crna Gora“, u izdanju Književnih novina i Stručne knjige (Beograd 1976. godine). Andrejevićeva studija o Husein-pašinoj džamiji i njenom mjestu unutar islamske umjetnosti na našem tlu, objavljen je u Zborniku sa tradicionalnog i tada uticajnog simpozijuma „Seoski dani Sretena Vukosavljevića“ (Prijepolje 1978. godine). Nešto kasnije (1984), doktorska disertacija Andreja Andrejevića objavljena je u izdanju Balkanološkog instituta i Instituta za istoriju umjetnosti u Beogradu.

Ipak, inicijalni radovi o Husien-pašinoj džamiji iz perspektive istorije umjetnosti djelo su pljevaljskog stvaraoca Vitomira Srbljanovića. Srbljanovićeve studije nastaju 1969. godine, sedam odnosno devet godina prije Mijovićeve i Andrejevićeve. Činjenica da nije dolazio iz univerzitetskog ili uže istraživačkog miljea, kao i da je tekstove objavio u lokalnom listu „Pljevaljske novine“ i časopisu za kulturu, umjetnost i društveni život „Mostovi“ (u izdanju Međurepubličke zajednice za prosvjetno-kulturnu djelatnost sa sjedištem u Pljevljima) uslovila je da su njegove studije o Husein-pašinoj džamiji imali manju akademsku vidljivost u odnosu na kasnije studije iz oblasti istorije umjetnosti.

Vitomir Srbljanović (1937-1991) bio je istoričar umjetnosti, likovni kritičar, slikar, pjesnik i profesor pljevaljske Gimnazije. Gotovo čitav radni i životni vijek proveo u Pljevljima. Pored istraživačkog i publicističkog rada, ostao je upamćen kao vrstan pedagog i jedan od omiljenih profesora pljevaljske Gimnazije.

U njegovom stručnom i profesionalnom interesu, Husein-pašina džamija zauzimala je posebno mjesto. Prve tekstove o Husein-pašinoj džamiji objavio je u svojoj tridest drugoj i trideset trećoj godini. Srbljanovićevi savremenici i bolji poznavaoci njegovih profesionalnih i ličnih afiniteta reći će da je bio fasciniran ovim spomenikom islamske arhitekture i da je značajan dio istraživačke karijere posvetio analizama različitih aspekata Husein-pašine džamije.

O tome najbolje svjedoči njegov rad na monografiji Husein-pašine džamije koji je ostao nezavršen. Srbljanovićev rad „Husein-pašina džamija u Pljevljima“, objavljen u časopisu Mostovi 1970. godine fokusiran je na različite aspekte ovog vrijednog spomenika islamske arhitekture i umjetnosti. Na početku rada primjetan je napor da se na osnovu putopisa francuskih putopisaca i putopisa Evlije Čelebija, arhivske građe Husein-pašine džamije, kao i oskudnih biografskih podataka o Husein-paši Boljaniću, pojasne teškoće na koje se nailazi prilikom datovanja tačne godine izgradnje Husein-pašine džamije. Analizirajući ovu građu Srbljanović je razmatrao pretpostavku da je džamija izgrađena preko jedne, čak i dvije decenije kasnije (Srbljanović 1970: 95-96). Na osnovu srodnosti nekih arhitektonskih detalja na Husein-pašinoj džamiji i priprati manastira Svete trojice u Pljevljima izgrađenoj 1592. godine, Srbljanović iznosi pretpostavku da su na muslimanskom i hrišćanskom objektu u jednom periodu moguće radili i isti majstori (Ibid., 96). Autor dalje razmatra nesaglasje između Čelebijevog opisa džamije i stanja koje vlada u momentu njegovog istraživanja. U nastavku teksta, Srbljanović detaljno opisuje spoljašnjost džamije i minaret, a donosi i podatke o obnovi minareta 1912. godine i graditeljima koji su učestvovali u tom projektu. U stepenastom modelovanju, a osobito u kupolicama na krovnim uglovima džamije, Srbljanović nalazi ona arhitektonska rješenja koja su Husein-pašinu džamiju učinila autentičnom i originalnom u odnosu na šesnaestovijekovnu islamsku sakralnu arhitekturu kod nas (Ibid., 96-97).

Nakon razmatranja ukrasa klesanih u kamenu i rezanih u drvetu na mihrabu, minberu i ćursu, Vitomir Srbljanović analizu Husein pašine džamije završava smještajući je u širi ambijentalni kontekst Pljevalja, sa naglaskom na njenoj vanvremenskoj pojavi. U ovom paragrafu do izražaja dolazi jako lijep literarni stil koji je Srbljanović njegovao u svojim radovima: „Zidana od kamena koji noću kada se upali u njoj osvjetljenje poprima lakoću staklaste mase. Čini se da je neimar imao pred sobom srećnu okolnost prostora, materijala i učenog darodavca koji je htio da njegova džamija, skromna po dimenzijama, očara i najljepše carske bogomolje. Kao strijela upućena prema nebu, vitko minare odvlači kamenu zemaljsku ljepoticu nebu, kome je bila upućena zajednička molba dobročinitelja i anonimnog neimara za vječno trajanje vanvremensko“.

Godinu dana prije rada objavljenog u časopisu „Mostovi“, Srbljanović je objavio dva teksta u lokalnom listu „Pljevaljske novine“. Jedan se odnosio na enterijer Husein-pašine džamije, a drugi na luksuzni Kur’an iz šesnaestog vijeka koji se čuva u Husein-pašinoj džamiji. Nakon uvodnog dijela u kome rekapitulira Čelebijeva zapažanja o enterijeru Husein-pašine džamije i u kome problematizuje godinu nastanka njene unutrašnje zidne dekoracije, Srbljanović se u tekstu „Enterijer Husein-pašine džamije u Pljevljima“ detaljnije bavi dekorativnim elementima u unutrašnjosti džamije.

U stilizovanim geometrijskim i biljnim ukrasima, svježini boje i nenametljivoj slikarskoj ruci, on pronalazi autentičnu harmoniju svojstvenu Husein-pašinoj džamiji. I ova Srbljanovićeva analiza dekorativnih elemenata stilski je jako lijepo oblikovana, što opet posebno dolazi do izražaja u završnici teksta: „Skladni i mirni enterijer ispunjavaju ukrasi izvedeni na drvetu i kamenu na: ćursu, mihrabu, minberu i mahvilu. Ljepota rezanja, vještina klesanja, elegancija i maštovitost oblika, sračunata plastičnost i ograničenost od spoljnih priziva misli, našla je svog sagovornika u skoro proračunatom skladu odnosa: kruga, trougla, četvorougla, stilizovanih vitica i lišća uvedenih u zajednicu nenametljivih oblika skoro mondrijanovske težnje za kristalno čist oblik. ta osobina za čistinu i graciju linije, koja ističe i formira oblik, izdvaja njegovu plemenitu vizuelnu misiju jedinstva geometrije i prirodnih oblika, čas kaligrafski izvedenih na čas skulptorskih i snažnih i konstruktivnih, uravnotežila je i ispunila ionako skladan enterijer. Čini se da on zbog toga djeluje još svježije, čistije i jedinstvenije“ (Srbljanović 1969a).

Srbljanovićev interes za Husein-pašinu džamiju nije se završavao samo na njenim arhitektonskim osobenostima. Iste godine, on je u listu „Pljevaljske novine“ objavio članak „Jedno remek-djelo islamskih rukopisa iz 16. vijeka“ (Srbljanović 1969b). U ovom članku Srbljanović je analizirao Kur’an koji se ljepotom pisanja i brojnim slikarskim ukrasima izdvojio među ostalim islamskim rukopisima u Pljevljima, a čiji naručilac je bio Husein-paša Boljanić. U uvodnom dijelu Srbljanović i pored značajnih oštećenja na rukopisu tačno utvrđuje godinu nastanka (1579. godina odnosno 987. godina po hidžri), pokušava da utvrdi ime autora, razmatra da li je knjiga prepisana namijenski za Husein-pašu Boljanića ili je Husein-paša, kada je vidio ljepotu rukopisa i ukrasa, naknadno zamolio kaligrafa da upiše njegovo ime kao vlasnika.

Srbljanović je smatrao da će ove nedoumice, kao i one koje se tiču porijekla rukopisa, razriješiti stručna konzervacija. U članku se dalje analizira broj listova (233), njihova dimenzija (39×28,5), debljina knjiga (6 cm), broj minijatura (352, od kojih je 6 na cijeloj stranici), motive na minijaturama (krug, krug sa šiljcima okrenutim uzduž stranice, kvadrat i stilizovana kupa cvijeta) u zelenoj, crvenoj, plavoj, bijeloj i crnoj boji. Članak o knjizi Kur’an Husein-paše Boljanića, Vitomir Srbljanović završio je sebi svojstvenim stilom: „Osobito bogato ilustrovan, lijepo pisan, on spada u red najljepših islamskih rukopisa sačuvanih kod nas. Na zlatnoj pozadini izvlačeni su bojom geometrijski i biljni ornamenti, precizno i tačno, sa izoštrenim smislom naglašavanja jasne i elegantne linije, koja prati oblik, ponekad ističe boju, pokatkad je sama sebi igra. Boje se često rasipaju dajući lijepe odnose i tonove, ali negdje boja nije sebi cilj nego služi opštem skladu i jedinstvu formi podređujući se opštoj koncepciji. ta plemenita, hitra i naročito bogata linija prenijeta je sa ornamenata na slova da bi zabilježila osjetljivost za kontrolu misli, ruke, boje i forme, da bi izrekla jednu duboku poharu srca i razuma u ‘onom mjestu u kome se čita i greška i zaborav’ kako zapisa proročanski pisac knjige na kraju svog velikog slikarskog i kaligrafskog ostvarenja“ (Srbljanović 1969b).

Završna razmatranja Sedamdesete godine dvadesetog vijeka period su kada nastaju najuticajnije studije istorije umjetnosti o Husein-pašinoj džamiji. Do danas najkompleksnija studija djelo je univerzitetskog profesora Andreja Andrejevića i nastala je kao dio njegovog doktorskog istraživanja o islamskoj umjetnosti XVI vijeka u Jugoslaviji. U daljoj karijeri Andrejević je izgradio karijeru jednog od najboljih poznavalaca islamske umjetnosti na našim prostorima i u svijetu priznatog stručnjaka u ovoj oblasti. Nešto prije Andrejevića, o osobenostima Husein-pašine džamije u kontekstu pregleda islamske umjetnosti u Crnoj Gori pisao je akademik Pavle Mijović. Mijović se u karijeri dominantno posvetio proučavanju srednjovjekovne umjetnosti u Crnoj Gori i može se reći da je svojim radom crnogorsku istoriju umjetnosti učinio prepoznatljivom u širem evropskom kontekstu. Andrejevićeva studija dio je šireg i mnogo kompleksnijeg naučnog istraživanja šesnaestovjekovne islamske umjetnosti, tako da se analiza arhitektonskih osobenosti Husein-pašine džamija zasniva, između ostalog, na bogatom komparativnom materijalu u kome se pojedini elementi karakteristični za džamiju u Pljevljima povezuju i porede sa sličnim rješenjima na poznatijim džamijama širom osmanskog carstva.

Za razliku od ovih studija, objavljene Srbljanovićeve studije o arhitekturi i enterijeru Husein-pašine džamije sadrže manje komparativnog materijala i uglavnom su smještene u širi kontekst islamske arhitekture i umjetnosti. Objavio ih je u svojim ranim tridestim godinama, devet godina prije Andrejevića i sedam godina prije Mijovića. Njegovi saradnici i bliži prijatelji slažu se da mu je Husein-pašina džamija do kraja života ostala jedna od najvećih profesionalnih fascinacija i da je predano radio na njenoj monografiji. Nažalost, rana smrt uslovila je da Srbljanovićeva monografija Husien-pašine džamije, iako u velikoj mjeri privedena kraju, do danas ostane u rukopisu. to je ujedno bilo i jedino pregnuće na izradi monografije Husein-pašine džamije do danas (knjiga o Husein-pašinoj džamiji koju je uredio pljevaljski publicista Uzeir Bećović zamišljena je kao prilog monografiji).

Imajući prethodno navedeno na umu, jasno je da Srbljanovićevi tekstovi predstavljaju inicijalne studije jugoslovenske istorije umjetnosti o Husien-pašinoj džamiji. Inicijalni karakter Srbljanovićevih studija mnogo više dolazi do izražaju kod analize monumentalnog rukopisa Kur’an Husein-paše Boljanića. Srbljanovićev tekst o knjizi Ku’ran Husein-paše Boljanića objavljen je devet godina prije članka profesora Gazi Husrevbegove medrese u Sarajevu Kasima Hadžića, preko trideset godina prije studije crnogorske arabistkinje i orijentalistkinje Dragane Kujović i gotovo pedeset godina prije nego što je ovaj vrijedan islamski rukopis uopšte izložen javnosti. Upravo izložba reprezentativnih stranica rukopisa Kur’an Husein-paše Boljanića bila je i neposredni povod da se Srbljanovićev pedagoško-didaktički rad razmotri u kontekstu prenošenja autentičnog znanja o Husein-pašinoj džamiji, kao i o islamskoj arhitekturi i umjetnosti uopšte.

Naime, kao profesor pljevaljske Gimnazije Vitomir Srbljanović je svaku generaciju učenika vodio u posjetu Husein-pašinoj džamiji i manastiru Svete trojice. U ambijentu Husein-pašine džamije upoznavao ih je sa islamskom arhitekturom, umjetnošću i ljepotom arapskog slova, dok im je u manstiru Svete trojice objašnjavao njegovu istoriju, tumačio osobenosti arhitekture i živopisa, vodio ih kroz tajne srednjovjekovnog hrišćanskog minijaturnog slikarstva i detaljno objašnjavao značaj trojice kao istaknutog prepisivačkog centra.

Ovaj dio Srbljanovićevog pedagoško didaktičkog rada zasnivao se na autentičnom istraživačkom interesu, tako da su njegova predavanja, pored kompleksne ekspertize istoričara umjetnosti, bila ispunjena i njemu svojstvenom istraživačkom strašću.

Srbljanović je bio istoričar umjetnosti, likovni kritičar, slikar, pjesnik, profesor pljevaljske Gimnazije i uopšte čovjek sa osobenim autoritetom u širem društvenom ambijentu Pljevalja. Smrt ga je zadesila 1991. godine, u pedeset četvrtoj godini života. Na pedagoško-didaktičkom polju, na planu misije istorije umjetnosti u Pljevljima, kao i u ukupnom prosvjetno-kulturnom ambijentu Pljevalja, ostala je velika, do danas nenadomještena praznina. Srbljanovićev dugogodišnji rad na monografskoj studiji Husein-pašine džamije, sa obiljem prikupljenog materijala, ostao je u rukopisu. Nadamo se da će se nekad sistematizovati i ugledati svjetlost dana.

Dr Branko BANOVIĆ Zavičajni muzej Pljevlja