U viševjekovnoj postojanosti Islamske zajednice u Crnoj Gori, njenom statusu u različitim vremenskim okolnostima, političkim previranjima, promjenama vlasti i režima, gubljenjem teritorijalnog prostora s jedne, ili prihvatanjem novih okolnosti svoga djelovanja, s druge strane, Islamska zajednica i njeni pripadnici bili su izloženi teškim potresima, traumama, neizvjesnosti opstanka i djelovanja. Određeni režimi su se na osoran i grub način odnosili i prema Zajednici i njenim pripadnicima.

Nijesu bili pošteđeni životi Muslimana, njihov opstanak, imetak. Nestao je znatan dio kulturne baštine, vjekovima sticane: džamije, mesdžidi, medrese, ruždije, turbeta, vakufi. I period socijalistićke državne zajednice (komunistički period) odnosio se nekorektno u ograničavanju sloboda vjere, vršeći nacionalizaciju i ekspropiraciju mnogih džamija, vakufskih dobara i sl. da bi se oslabila materijalna podloga ovih institucija i one svele na prosjački štap.

Pod plaštom uređenja gradske infrastrukture i modernizacije grada redovno su smetali vjerski i kulturni objekti u vlasništvu Islamske zajednice u užem dijelu grada, koji su nacionalizacijom i eksproprijacijom uz mizernu nadoknadu uništavani sa lica zemlje. U toj modernizaciji nisu pošteđena ni groblja pripadnika islama, koja su skrnavljena i uništavana. Na području grada i okolnih naselja bilo je u prošlosti podignuto ukupno 26 džamija. U Pljevljima ih je bilo 9, a danas postoje i služe svojoj svrsi njih četiri (4), dok na širem prostoru od 17 opstale su još dvije (2) džamije. Prema riječima nadležnih u Islamskoj zajednici Pljevlja oduzeto je preko 1200 m2 poslovnog prostora iz užeg dijela grada kao i mnogi zemljišni posjedi.

Mezaristan u haremu Odabaša džamije – nakon rušenja ove džamije, koja nije obnavljana, mezaristan je zapušten i na na njemu ništa nije pravljeno, tako da je vremenom mezaristan nestao. Zemljište mezaristana se danas koristi kao bašta.Na tzv. Velikom groblju u Pljevljima je sagrađen Medicinski centar, a sam prostor je saužen i sa ostale tri strane. Ovaj mezaristan nije u upotrebi od 1960.godine. Mezaristan u haremu hadži Hasan džamije na Jaliji, porušeni kad i džamija. Mezaristan u haremu Misri Ahmed-beg Jusuf Kadi džamije, nakon rušenja džamije, mezaristan je djelimično sačuvan, ali zapušten a na dijelovima mezaristana do nedavno se nalazile kafane i drugi objekti.

Turski putopisac Evlija Čelebija, koji je Pljevlja pohodio u prvoj polovini XVII vijeka u svom putopisu o Pljevljima kaže: „Ova varoš leži usred golih i kao snijeg bijelih stijena, na terenu obraslom zelenilom, vinogradima i baščama. Od njenih deset mahala, pet je muslimanskih, a pet hrišćanskih. Ima svega deset džamija sa mihrabom. Najimpozantnija i najljepša je džamija Husein-paše Boljanića… Ovdje postoje još: Hadži-Huseinova, Hadži-Rizvanova, Hadži-Alijina, Odabašina i Ahmed-begova džamija. Ima takođe dvije medrese, tri osnovne škole (mekteba), dvije tekije, Hasan-pašina javna kuhinja (imaret), zračno javno kupatilo (hamam) i tri prenoćišta (hana) velika kao bezistan u obliku tvrđave. Dalje, ima do sedam stotina tvrdo građenih, daskom, ćeremidom i pločama pokrivenih kuća s vinogradima bez bašča. Pašin saraj nalazi se na istočnoj strani varoši, na obali rijeke Breznice. U čaršiji ima dvije stotine dućana.

Najbolji primjer bahatog i necivilizacijskog ponašanja tadašnjih vlastodržaca u Pljevljima i njihovog odnosa prema svetinjama muslimanskog stanovništva je Hadži Hasan džamija na Jaliji koja je eksproprisana prema podacima OIZ Pljevlja 6. februara 1965. godine i za to dato nešto novca .Od džamije je ostala minara, zidana lijepo tesanim kamenom, visoka 30 metara. Na temeljima dzamije sagrađen je objekat Elektrodistribucije. Harem ove džamije kao i groblje je uništeno. Vakuf ove džamije je imao berbernicu, dva dućana, pekaru, baštu, džamiju od tvrdog materijala i groblje uglednih građana islamske vjere. Od svega toga ostalo je samo minare da prkosi jednoj suludoj politici u kojoj nisu pošteđena ni groblja vjerskih zajednica i zatiranje vjerskih objekata.

Nije pošteđeno ni veliko muslimansko groblje koje se na velikom zemljišnom prostoru pruža od Jalije pa sve do gradske opšte Bolnice. U prošlosti je više puta dio gradskog groblja od strane opštinskih vlasti izuziman iz vlasništva Islamske zajednice. Opšta bolnica je izgrađena na prostoru Velikog muslimanskog groblja 1960. godine, a dolazilo je i do izmještanja grobova i proširivanja trotoara u pravcu bolnice od Jalije i za tu uslugu obećana naknada koja nikad nije realizovana prema riječima predstavnika IZ. Dom zdravlja od muslimanskog groblja koji je dio kompleksa bolnice, dijeli samo ograda, a jedan muslimanski nadgrobni spomenik se i dalje nalazi na zelenoj površini između Doma zdravlja i Hiruškog odjelenja kao najbolji dokaz postojanja muslimanskog groblja na ovom prostoru.

Uništavanje objekata islamske kulture je bilo intezivno od kraja 50 -tih godina do 70-tih godina.Od opštinskih vlasti 1972. godine poslat je dopis tadašnjoj Islamskoj zajednici u Pljevljima da će između džamije i šadrvana i sahat-kule napraviti saobraćajnicu od šest metara tako da bi morala biti sahat-kula uklonjena zajedno sa šadrvanom i dijelom mezarja. Pitanje je da li bi bili ugroženi temelji same džamije. Pošto su ljudi tada zbog posla i raznih drugih privilegija, znamo kako je to vrijeme bilo komunističkog perioda, nisu smjeli da se suprotstave. Onda su žene iz mahale obično, obzirom da je ovo bila muslimanska mahala, zabranile da se to uradi tako što su oformile živi štit i stale ispred građevinskih mašina.

U knjizi „Elementi materijalne i duhovne kulture Bošnjaka u Sandžaku“autora Fatiha Hadzića detaljno je opisano postojanje i sudbina pljevaljskih vjerskih objekata kroz vrijeme.

Porušene džamije u gradu
1. Hadži Hasan džamija,
2. Odobaša džamija, porušena 1936. godine
3. Misri Ahmed beg Jusuf kadi džamija, porušena 1959 .godine, radi regulacije rijeke Breznice.
4. Bubica džamija, porušena 1959. godine, radi regulacije rijeke Breznice. Na njenom mjestu sagradjen soliter i trafostanica.
5. Hamidija džamija, zbog neodržavanja i nebrige, srušila se 1940. godine.

Porušene džamije na seoskom području:
1. Džamija u Mijakovićima, zbog neodržavanja i nebrige, porušena 1935,
2. Džamija u Planjsko, zapaljena 1943. god. Na istim temeljima je obnovljena 1967. godine, da bi opet bila spaljena 10.04.1993. godine.
3. Džamija u Jabukovom grobu, zapaljena 1943. godine.
4. Džamija u Buhrićima, zapaljena 1943. godine, na njenim zidinama se klanjalo do 1965. godine.
5. Džamija u Strahovom Dolu, zapaljena 1943. godine,
6. Džamija u Gracu, srušena 1912/13, za vrijeme balkanskih ratova,
7. Džamija u raštićima, zapaljena 1913. god, zatim obnovljena pa opet zapaljena 1943. godine.
8. Džamija u Pračici, srušena 1943. godine,
9. Džamija u Krndžinoj bari (Krndžinoj vodi), srušena 1913. godine,
10. Džamija u Petinama, srušena 1913. godine,
11. Džamija u Nefer Tari (Lever Tari),
12. Džamija u Djurdjevića Tari,
13. Džamija u Odžaku, srušena za vrijeme balkanskih ratova,
14. Džamija u Hoćevini,
15. Džamija u Podborovi,
16. Džamija u Borčanima, srušena 1912. godine.

Posebno je stradao vakuf Husein pašine džamije, koji je smišljeno ili ne skoro nestao sa lica zemlje. Imovina koja se nalazila u glavnoj gradskoj ulici, osim džamije obuhvatala je i objekte koji su se nalazili neposredno uz vjerski objekat (Šadrvan, Groblje i Sahat Kula). Najveći dio imovine vakufa Husein-paše nalazio se u glavnoj gradskoj ulici Kralja Petra, u kojoj se nalazilo oko 30 nekretnina. Najveći dio tih nekretnina čini 20 dućana na adresama Kralja Petra: 39, 45, 46, 47, 49, 51, 72, 74, 76, 88a, 88b, 128a, 128b, 129, 134, 152a, 152b, 156, 159, 230. U ulici Kralja Petra bio je smješten i Karavan saraj (broj 152), dva hana (Menizli-broj 76 i Kolubarabroj 128), jedna magaza (broj 53.) i berbernica (br.80).

Sadri-esbek Osman-paše medresa
Pljevaljska Sadri-esbek Osman-paše medresa, spadala je u tzv. velike škole koje su funkcionisale u Osmanskom periodu. Osnovana je još u XVII vijeku.  Školovanje u ovoj školi je trajalo od 7,8 čak do 9 godina. Zgrada ove pljevaljske medrese nalazila se gdje i Konvikt-internat koji je služio za učenike ove škole, na mjestu gdje se danas nalazi hotel „Pljevlja“. Školu su isključivo pohađala djeca pripadnici Islama.

Kada smo kod ove medrese, interesantno je napomenuti da se pljevaljski pododbor muslimanskog kulturno-prosvjetnog družtva „Gajreta“ obratio 1926. godine Sreskom Vakufsko mearifskom povjereništvu u Pljevljima da im ustupi zgradu bivše „Sadri-esbek Osman-pašine medrese“ za potrebe otvaranja konvikta (internata). Vakufski odbor na sjednici održanoj 01. avgusta 1928. godine, odlučuje da se Gajretu ustupi zgrada medrese za izvjesno vrijeme od tri godine, a u ime Vakufa ugovor je potpisao njegov predsjednik muftija Derviš ef. Šećerkadić. 

Zgrada medrese bila je u obliku kvadrata-četiri zgrade, sa glavnim ulazom u dvorište (krug-harem) u čijem se središtu nalazio šadrvaan. Imala je dvanaest prostorija tri učionice, dvije veće spavaonice, trpezariju sa kuhinjom i prostorijom za čuvanje namirnica, ambulantu, sobu za molitvu, kancelariju, stan za upravnika i potrebna odjeljenja za boravak i učenje pitomaca, prostorije za spremačicu i obuću. Bila je u vlasništvu Vakufa Husein-pašine džamije. 
Zgrada ove medrese se nalazila u centru grada, u tadašnjoj Hajduk Veljkovoj ulici broj 3. Ista je porušena 1969. godine i na njenom mjestu je napravljen današnji Hotel „Pljevlja“.

Dio imovine Husein-pašinog vakufa, bio je smješten i u takozvanoj Donjoj čaršiji, koja je zauzimala prostor današnje ulice Kralja Petra od zgrade opštine prema Breznici. U tom dijelu čaršije nalazilo se 15 dućana na adresi Mesarska ulica: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 13, 15, 17, 19, 21, 23.

U Donjoj čaršiji bile su smještene i četiri magaze (broj 2, 4, 5, 7), kafana (broj 9 ), dvije berbernice ( broj 11), hamam, prostorije lokalnog vakufskog povjereništva i čitaonica mjesnog odbora Gajreta.

Jedan od najznačajnijih vjerskih objekata iz XVIII vijeka je Hadži Alijina džamija koja je sagrađena 1177. godine po hidžri, odnosno 1763. godine po Gregorijanskom kalendaru. 34 Nalazi se u mahali Ćutkovac u naselju Penda i smatra se jednom od poslednjih džamija koje su izgrađene u Pljevljima. Zadužbina je Hadži Alije, sina Hadži Hasana taslidžaka i u prošlosti je bila obrazovna ustanova gdje su se generacije Pljevljaka učile pismenosti, na arapskom, persijskom i maternjem jeziku i gdje se sticalo znanje iz vjerskog i opšteg obrazovanja.

Dio imovine, odnosno nekretnina vakufa Husein-paše bio je smješten i u bočnim ulicama koje su se nastavljale na glavnu gradsku ulicu. Tako su se u današnjoj ulici 4. sandžačke brigade nalazile dvije magaze za trgovinu, dok je u današnjoj ulici Vuka Kneževića osim tri berbernice na brojevima 7, 9, 11, bila smještena i aščinica (restoran) i zgrada lokalnog mekteba (škole). U imovinu vakufa ulazila je Milet bašta na adresi Kosovska b.b. i nekoliko desetina manjih bašta, parcela, njiva i čitluka, kako u gradu, tako i u okolnim selima.

Čak i površna analiza navedenih podataka iz prve polovine 20. vijeka ukazuje da je najveći dio centralnog urbanističkog prostora centra grada bio imovina vakufa Islamske zajednice. Postojale su i dvije ibtidaije-osnovne škole u Pljevljima, jedna se nalazila na Serhatu kod Centrale, druga kod Husein-pašine džamije. Ovu školu su pohadjala i pravoslavna djeca. Ruždije – svjetovne škole, pristupne pripadnicima svih vjera. Naziv potiče od turske riječi „rušd“ što znači sposobnost, zrelost – da učenik može nastaviti svoj život u društvu dobivši zaokruženo znanje. U njoj su se učenici u toku 4 godine osposobljavalji za niža činovnička zvanja, ali i državnu službu. Pored ostalih izučavani su i arapski, turski, persijski, kasnije francuski i nemački jezik. Zgrada pljevaljske ruždije se nalazila u blizini današnje Gimnazije. Ruždije su pohadjala i pravoslavna djeca. Idadije – više gimnazije. Zgrada Pljevaljske idadije nalazila se na Dolovima, a potom na Stražici. Počela je sa radom 1909.godine.

Prezentovani podaci datiraju iz prve polovine 20. vijeka pa možemo pretpostavljati da je u prethodnom periodu u kome nije bilo privatnih objekata u ovom dijelu grada najveći dio užeg gradskog jezgra činila imovina vakufa Husein-paše. Na malom i ograničenom prostoru, nalazilo se skoro 50 objekata koji su bili nekretnine vakufa Husein-paše. Ti objekti i njihova ekonomska funkcija bili su središte urbanog naselja koje se razvija od 16. vijeka.Mnogi mezaristani su djelimično ili u potpunosti porušeni zajedno sa džamijama čijim vakufima su pripadali. Postojalo je i nekoliko turbeta koja su porušena, dok su neka djelimično sačuvana.

U centru te nove urbane cjeline je džamija sa svojim sadržajima i ona predstavlja centar socijalnog i političkog života zajednice, koji se naslanja na ekonomsko središte grada – Čaršiju u kojoj se nalazio trgovački centar-bazar, karavan saraji, skladišta i različite trgovinskozanatske radnje. Oko ekonomskog centra, formirala se mreža gradskih komunikacija sastavljena od ulica i sokaka.

Muslimani, uključeni u novi politički okvir Kraljevine Jugoslavije i Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, predstavljali su značajni dio stanovništva u cijeloj regiji, ali i trajan izazov u pogledu formiranja sopstvenog suvremenog identiteta. U razdoblju između dva svjetska rata, jugoslavenski muslimani u cjelini i IZ kao njihova predstavnička institucija, bili su suočeni s brojnim izazovima.

U skladu sa odredbama Pariške mirovne konferencije, od Vlade je zahtjevano da se muslimanima garantuje: mogućnost da i dalje žive u skladu sa šerijatskim obiteljskim pravom zasnovanim na islamskim principima; zaštita postojećih vjerskih objekata, mjesta i institucija – kao što su džamije, groblja, vakufi i slična mjesta na kojima se odvijao vjerski život i život zajednice – odnosno, mogućnost podizanja novih objekata; i obezbjeđenje imenovanja reis-ul-uleme kao vrhovnog poglavara svih jugoslavenskih muslimana (Nakićević 1996).

Te odredbe, međutim, gotovo da i nisu bile ispunjene. Kao što primjećuju brojni analitičari, jugoslovenska vlada, ne samo da nije bila voljna da uloži političke i ekonomske rasurse, kako bi toj zajednici omogućila da napreduje, već je sve manje bila voljna da iz svojih ruku ispusti kontrolu nad njenim javnim životom i institucijama.

Na tzv. Velikom groblju u Pljevljima je sagrađen Medicinski centar, a sam prostor je saužen i sa ostale tri strane. Ovaj mezaristan nije u upotrebi od 1960.godine. Stari nišani su porušeni i ugradjeni u zid oko Husein-pašine džamije. Po kazivanjima, ukupno 80 nišana je uzidano u ogradu oko džamije 1958. godine.

Turbe u haremu hadži Rizvan-čauš džamije – nalazilo se sa zapadne strane džamije, bila je planirana njegova obnova prema zapisniku iz 1936.godine, ali nije poznato zašto nije renovirano. Turbe Šejh Muhamed seki-baba, sačuvano do današnjih dana.

Zaključak Iz iznesenih činjenica i podataka o spomenicima i uopšte orjentalnom bošnjačko-muslimanskom nasljedju u Taslidži, odnosno Pljevljima, možemo zaključiti da je očuvanje tog kulturnog blaga kao i samog opstanka Bošnjaka na prostorima Pljevalja, poodavno dovedeno u pitanje. Koliko je samo sakralnih objekata, džamija, medresa, turbeta, mezaristana, nadgrobnih spomenika i sl. uništeno, možemo konstatovati da se sve to nije slučajno dogadjalo, već da je, nažalost postojala jedna smišljena državna politika koja je ne samo bila nezainteresovana za zaštitu nego je namjerno i doprinosila uništenju tragova postojanja bošnjačkog naroda na prostorima ne samo Pljevalja, već i čitavog Sandžaka pa i šire.

Ovi osvrti koji imaju za zadatak da barem podsjete i upozore na tu i takvu pogubnu politiku, treba takodje da pomognu sadašnjim političkim, vjerskim i kulturnim strukturama bošnjačkog naroda da nešto učine na konzerviranju i obnavljanju spomenika svoje kulturne i civilizacijske prepoznatljivosti. I ovaj tekst uprao želi da pošalje takvu poruku, jer očuvati kulturu, tradiciju, običaje, arhitekturu, džamije, mezaristane, turbeta i sl, znači obezbijediti opstanak Bošnjaka i u Pljevljima, i u Sandžaku i na čitavom prostoru bivše SFR Jugoslavije pa i šire.

Kolateralna šteta prošlih vremena su mnogi kulturni i vjerski objekti predstavnika Islamske zajednice koji su na ovim prostorima uvijek bili svoji na svome,a istovremeno bili primjer suživota i ljubavi prema domovini.