Zahvaljujemo se gospodinu Stevanu Gajeviću na ovom prilogu, u kojem je na osnovu određenih analiza, pokušao da otkloni određene nejasnoće vezane za poziciju srednjovjekovne Breze, karavanske stanice i carinarnice koja se nalazila u blizini današnjih Pljevalja.

Objavljivanje sadržaja na našem portalu ima potpuno neprofitni karakter i služe isključivo u edukativne svrhe. Zabranjeno je preuzimanje sadržaja sa našeg portala i dalje reprodukovanje u drugim medijima bez odobrenja autora.

Prilog lociranju srednjevjekovne BREZE kao mjesta carinarnice (graničnog utvrđenja) između zemalja gospodina Vuka Brankovića i Gospodara Sandalja Hranića, i podudarnost pojma sa Koznikom.

Tema lociranja srednjovjekovne Breze javila se kod ovog autora pažljivom tumačenju teksta „Breza i Komarani“ dr. Ruže Ćuk, objavljen u periodičnom Istorijskom Časopisu br.34 iz 1987 god str.60-73. u izdanju Prosvete Beograd.

Naime autor članka već u prvom pasusu navodi da je granica između srednjovjekovne Srbije i Bosne bila na vododjelnici u Polimlju u kojem su u srednjem vijeku formirana brojna naselja, gradovi, trgovi, karavanske stanice i dr. Podatke o oba naselja je prvi naveo poznati istoričar Mihailo Dinić[1] koji navodi ”da su se karavani zaustavljali u Brezi zapadno od Komarana u periodu od 1422 do 1437 godine gdje je bila granica zemalja Sandalja Hranića i Despotovine“. Nadalje Dinić u djelu „Zemlje hercega Svetoga Save“ iz 1940. godine navodi da se je granica između Bosne i Srbije provlačila između Breze i Komarana.

Kako se kao istorijski izvor uglavnom uzimaju dubrovački arhivi, jer lokalna dokumentacija nije sačuvana usled dugotrajne Otomanske okupacije, a pominjanje mjesta Breza je relativno često sa aspekta trgovine, to je tema lociranja karavanske stanice i carinarnice, bila dominantna sredinom XX vijeka u istorijskim akademskim krugovima a pogotovo u SANU.

Navedeni članak je izazvao mnoge nedoumice naročito kod lokalnih pisaca koji su tragom pisanja Dr. Ćuk odreda mjesto Breza identifikovali sa današnjom Gačevića Brezom u Matarugama, iako za takvo nešto nema previše argumenata osim podudaranja imena, niti postoje materijalni tragovi srednjevjekovnog naselja.

Problematika lokacije mjesta Breza, koja se navodi kao karavanska stanica i carina se posebno intenzivira tokom 60-tih i 70-tih godina 20 vijeka u akademskim krugovima pri čemu se navode rezultati M. Dinića međutim rijetko da je iko od istraživača detaljnije obradio lokaciju Breze smještajući je najčešće u dolinu Lima u blizinu srednjovjekovne utvrde Bris. Ipak Vukoman Šalipurović u svom djelu „Neka pitanja granice srednjovjekovne Bosne i Srbije“, Brezu locira u Mataruški kraj u istoimeni sadašnji zaseok u Matarugama (Gačevića Breza) na koti 1226 na sadašnjem putu prema selu Kozica. Šalipurović je kao i drugi istraživači koristio vojne topografske dostupne karte u razmjeri 1:100000 i u širem području Pljevalja i Prijepolja locirao još tri naselja sa nazivom Breza od kojih je navedeni zaseok u Matarugama najviše odgovarao lokaciji (zapadno od Komarana).

U prilog tvrdnji Šalipurovića koju prihvata dr.Ćuk je i činjenica da postoji savremeni put koji povezuje Pljevlja i Kozicu odnosno i Komaran uslovno, jer se Komaran i tada i danas locira kao širi prostor istočno od Kozice preko vododjelnice i Crnog Vrha (kota 1495) koji pripada Opštini Prijepolje, prolazi odmah pored zaseoka Breza u Matarugama pa je bilo logično da se trasa današnjeg puta uzme kao relevantna i za srednjovjekovno vrijeme.

U istorijskim izvorima sa početka 15 vijeka, većinom Dubrovačkim, izričito se navodi da se Breza nalazi u Bosni dok se Komarani (danas Komaran) nalazi u Despotovini.

Sama problematika lociranja karavanske stanice i carinarnice Breza je sa istorijskog aspekta interesantna prvenstveno ukoliko se u obzir uzmu tadašnje prilije s početka 15 vijeka, kada Dubrovčani uživaju široke povlastice u despotovim zemljama dok je sa aspekta carinjenja i transporta robe situacija za građane Dubrovnika znatno nepovoljnija u Bosni odnosno u Sandaljevim zemljama, pri čemu se iz dubrovačkih arhiva i ugovora može vidjeti da su povlastice u Bosni znatno manje pa tako transport i carinjenje Dubrovčani ne mogu da vrše sami već se angažuju lokalni “špediteri”, a sama visina carine je znatno viša.

Za poseban odnos Sandalja prema Dubrovčanima (nepovoljniji), postoji više istorijskih uzroka a posebno teritorijalni “sporovi” u oblasti Konavala i Travunije, čime se u ovom članku nećemo detaljnije baviti.

Užim pregledom terena od strane ovog autora, takođe se može identifikovati stari pješački karavanski put koji je išao iz Kozice pored Breze i preko Mataruga kroz Mataruško polje prema Pljevljima, a navedeni put je korišćen sve do druge polovine 20 vijeka i predstavljen je na topografskim kartama iz 1937 godine u razmjeri 1:25000. Navedenim pješačkim putem a koji se dobrim dijelom poklapa sa savremenim putem Mataruge – Kozica može se preko Crnog Vrha nastaviti  dalje prema Komaranu.

Ipak istoričari Šalipurović i Ćuk, put uzimaju kao posredan dokaz lokacije Breze dok je današnji naziv Breza ipak glavni „adut“ koji se uzima za gore navedene konstatacije i tvrdnje.

Čitajući istorijske članke navedenih autora uočene su određene nedoslednosti vezane za lokaciju srednjevjekovne Breze koja je pripadala Bosni, odnosno kasnije Hercegovim zemljama.

Prva nedoslednost u vezi navedene lokacije carinarnice i karavanske stanice je ta što se današnja Breza nalazi oko 10 km vazdušne linije od Komarana prema zapadu, pri čemu nije logično da se carinarnica pravi tako daleko, jer je carinarnica služila za popis i pretovar tovara pri čemu su u srednjovjekovnoj Hercegovini glavni prevoznici – predvodnici karavana bili lokalni žitelji dok su u Despotovini Dubrovčani zbog povlastica sami vodili svoje karavane.

Druga nedoslednost je ta što se srednjovjekovni put nije postojao prema Pljevljima preko današnjih Mataruga odnosno današnjom trasom puta (odnosno taj pravac nije bio dominantan) već pored Koznika i Ljutića prema Kuknju odnosno prema Pljevljima, dolinom Ćehotine dok se jedan krak, prema mišljenju ovog autora značajno važniji, odvajao prema Maoču preko današnje Vrulje dalje preko Mijakovića i Pirlitora, je bio taj kojim se najćešće roba tansportovala za Dubrovnik.

Treća nedoslednost je ta da nije logično da neko prilikom transporta i carinjenja robe zaobilazi Koznik kao jako utvrđenje i trg sa stalnom posadom i podgrađom, a koji je veoma blizu Komarana da bi pravio carinarnicu na vrh brda koje je udaljeno do 10 km od granice dok se sam Koznik nalazio odmah blizu na manje od 2 km vazdušne linije i to na samom putu.

Istorićari Ćuk i Šalipurović nisu imali “lokalna” znanja o nazivu mjesta već su koristeći toponime sa topografskih karata pokušali da lociraju za srednji vijek važnu carinarnicu Breza.

Takođe, mišljenja sam na osnovu pregleda terena, da se ne može govoriti o nekom iole razvijenijem naselju na današnjoj Gačevića Brezi u Matarugama jer je prostor maksimalno ograničen površinom i položajem. Sa druge strane Dr. Ćuk u korist argumenata današnje Gačevića breze navodi se se pored iste prostirao prirodan pravac puta prema Kamenoj Gori i Prijepolju. Ukoliko samo uzmemo ovaj argument kao i činjenicu da je g. Ćuk u svom članku str.63 navela da su Bosni pripadali Prijepolje i Mileševa poslije podjele zemalja Nikole Altomanovića, onda je jasno da prirodni pravac pružanja puta od današnje Gačevića Breze prema Prijepolju ne bi bio od značaja jer se oba navedena mjesta nalazila u državi sandalja Hranića odnosno srednjovjekovnoj Bosni, a niti bi takav put bio prirodan pravac prema Kamenoj Gori jer bi i kao takav zaobilazio Gačevića Brezu. A opet potreba za carinjenjem u današnjoj Gačevića Brezi ne bi postojala.

Tanasije Pejatović, u svojim istraživanjima krajem XIX vijeka takođe identifikuje put Pljevlja – Otilovići – Ivovik – Mataruge – Kozica, međutim kao prvo i ova trasa puta zaobilazi današnju Gačevića Brezu, tako da i sam autor navodi da Pljevlja kao naselje nisu postojala prije 15 vijeka već je postojalo malo naselje Vrhobreznica koje nije bilo od strategijskog značaja ni kako sa vojnog tako ni sa aspekta trgovine. On dalju trasu puta od Kozice okreće prema Stožeru što sa geografskog aspekta nije logično, jer bi teren za takav put bio veoma težak sa  stalnim usponima i van tokova rijeka.

Na samoj granici današnjeg atara sela Kozica prema Komaranu nalazi se ne veliko naselje – zaseok Purića Breza uglavnom slabo nastanjen sa svega nekoliko kuća, koje naseljava istoimeno bratstvo Purića. Zaseok je šumovit, malte ne na samom prevoju i nije upisan u vojne topografske karte već ima samo lokalni naziv. Zaseok se nalazi na tromeđi opština Pljevlja, Bijelo Polje i Prijepolje. Od navedenog zaseoka Purića Breze do srednjovjekovnog kastruma Koznik nema više od 2-3 km vazdušne linije, dok se odmah iza već ulazi u današnju R. Srbiju odnosno u atar sela Komaran, komaranske Mataruge i dalje prema Brodarevu.

Dakle mišljenja sam, i postavljam hipotezu da je Purića Breza odnosno obronci Crnog Vrha, bilo mjesto carinarnice karavanske stanice Breza, na putu iz Despotovine u Hercegovinu, nikako pogrešno protumačeno mjesto Gačevića Breza koja kako tada, tako i danas ne predstavlja bitnu odrednicu u putnim pravcima. Samu carinarnicu prije svega zbog terena obraslog šumom nisam uspio da identifikujem, ali kako je vjerovatno navedena postaja bila izgrađena djelimično od drveta, logično je da bi bila potrebna šira pretraga same postaje posebno sa arheološkog aspekta.

Naselje Purića Breza predstavlja prirodan položaj za carinarnicu i pretovar karavanskog tovara.

U srednjem vijeku postojale su dvije prirodne trase puta od utrvđenja i trga Koznik do Komarana odnosno navedene karavanske stanice Breza (Purića) i to: desnom obalom Kozičke rijeke, trasom koja i danas uglavnom postoji i koristi se ispod Pareža, preko Ravne Stijene do Crnog Vrha, i druga trasa uz Pljaske preko Raćeva. U srednjem vijeku su ravnopravno korišćene obije trase puta.

Sa aspekta srednjovjekovnog naselja i katuna, ne treba zanemariti obronke Raćeva koji su danas potpuno pusti a kojim su u neposrednoj blizini Purića Breze.

Dakle od karavanske stanice i carinarnice Breza karavani su se, nakon pretovara i carinjenja spuštali do Koznika koji je imao podgrađe i stalnu posadu i bio u neposrednoj blizini, a odatle su najčešće nastavljali na jug prema Dubrovniku ili ređe zapadno prema današnjim Pljevljima i Foči a zatim opet prema Dubrovniku. Nazivi „sotto Cosiza” i „Spodcosice” upućuje na zaključak da je Koznik imao podgrađe odnosno trg. Posebno je neobično što se slovenski oblik Podkozica (Spodcosice) javlja u jednom latinskom dokumentu, a što je oblik i naziv koji imamo i danas, i koji se i danas koristi.

Na osnovu izloženog u istorijskim dokumentima, može se zaključiti da je Breza pripadala bosanskoj državi i da je u vreme Sandalja Hranića i Stefana Vukčića Kosače (Hercegovini) bila granično mesto između Srbije i Bosne, te da se nalazila na putu koji je od Dubrovnika vodio u Komaran, odnosno zadnje mjesto u bosanskoj državi prije Komarana.

Prema tome, srednjovekovnoj Brezi, kao užem pojmu, odgovaralo bi današnji zaseok Purića Breza, koje se nalazi između sela Kozice – Koznika koji je bio granično utvrđenje u Bosanskoj državi i Komarana – granice u Despotovini. Ovo je tvrdnja autora do koje je došao pregledom dostupnih dokumentata i terena a navedeno je logičan zaključak. U širem smislu ovaj autor smatra da se pod Brezom može posmatrati isključivo kasnije pominjani Koznik, jer zaseok Breza čak i da se uzme naselje Purića Breza, ili čak i Gačevića Breza za koju dr. Ćuk tvrdi da se radi o srednjevjekovnoj Brezi, ne radi se o naseljima za koje može da se tvrdi da su imali veći broj stanovnika. Dakle pod pojmom stanovnici Breze koji se često navodi kod Dubrovčana, ne možemo nikako imati u vidu stanovnike usko definisanih naselja koja ni jedno ni drugo ne pružaju uslove za veći broj ljudi ili možda razvijeniji oblik naselja, već se može govoriti o stanovnicima Kozice u širem smislu, odnosno Koznika.

Naime ovaj autor smatra da se pod Brezom u širem smislu može govoriti o Kozniku kao gradiću te o kozičkom i mataruškom vlahu kao širem prostoru, te da se radi o istim naseljima. Odnosno tvrdim da je sama Breza koja je u ataru sela Kozice bila karavanska stanica ali da se roba pregledala i carinila u Kozniku, koji je mogao da ima čak i do par hiljada stanovnika zbog rudnika i tvrđave ali i zbog prirodnih karakteristika, obilja vode položaja i dr. U prilog navedenoj tvrdnji je i to da se Breza pominje intezivno do otprilike 1430 u Dubrovačkim dokumentima dok kasnije pojam Breza se sreće veoma rijetko jer se koristi naziv Koznik (Shoznich).

Od strane svih autora se navodi se da je u srednjem vijeku naselje Breza bilo smješteno na uzvišenju, i vjerovatno utvrđeno jer bi mu na taj način, kao pograničnom mjestu, sama priroda pružala zaštitu, takve i opisane karatkteristike danas odgovaraju samo Kozniku.

Da je mjesto Breza bilo utvrđeno, a čemu u prilog govori dokument u kojem se pominje podgrađe Breze. Naime, dubrovački trgovac Ljubiša Miloradović zaključio je 16. avgusta 1436. godine ugovor sa dvojicom Vlaha prenosnika o prenosu 26 tovara robe u „Podbrezu i jedno drvo zvano kruška”. Ukoliko je navedena tvrdnja tačna a nema potrebe da u istu sumnjamo danas bi navedeno utvrđenje moglo da se identifikuje, dok je jedino kao takvo moguće identifikovati Koznik odnosno Jerinin Grad.

Dubrovački trgovci su, sudeći po učestalosti slanja i količi ni robe, pokazivali znatan interes za Brezu i Komarane. Istovremeno su, svakako, prodavali i kupovali robu. Od artikala, koje su prodavali, najčešće se pominju tkanine, zatim mrčarija, kalaj i šalitra. S druge strane, Breza i Komarani su se nalazili u izrazito stočarskom kraju, tako da su se dubrovački trgovci tamo mogli snadbijevati stokom i stočarskim proizvodima, kožama, zatim voskom i drugom robom. I pored toga, u pomenutim mestima Dubrovčani se nisu duže zadržavali, pošto je Breza kao granično mjesto, po svoj prilici, sve vrijeme zadržala karakter življeg tranzitnog mjeesta. Komarani su, za razliku od Breze, imali sve odlike karavanske stanice.

Dakle mišljenja sam da je izjednačavanje pojmova Koznik i Breza jedino pravilno, jer jedino mjesto sa svim opisanim karakteristikama, da je utvrđeno, da ima podgrađe, da je stalnog karaktera, da je gusto naseljeno može biti Koznik.

Sluge dubrovačkog trgovca Nikše Vlatkovića boravile su početkom 1436. godine u Komaranima. Najverovatnije su bili zaduženi da brinu o preuzimanju robe prispele iz Dubrovnika, zatim o njenoj prodaji, pretovaru i slanju dalje u Srbiju ili Carigradskim putem u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. U to vrijeme, međutim, većina dubrovačkih trgovaca koji su slali robu u Brezu i Komarane boravila je i poslovala u Srbiji. Treba pomenuti, prije svih, poznatog trgovca Nikolu Tvrtka Glavića koji je bio gotovo tri decenije stalno nastanjen u Prištini. Isto tako, Nikola Živolina Stanišić, Martol Mišljenović, Mako i Marin de Tani, Nikša Vlatković, i drugi, takođe su, godinama živeli u Prištini.

Robu su slali u Brezu i Komarane i trgovci koji su godinama poslovali u Rudniku. To su Simko Marojević, Bartol Marinčetić, Splićanin Nikola Tomazi i drugi. Za razliku od građana, članovi dubrovačkih vlasteoskih porodica javljaju se u manjem broju kod zaključivanja ugovora o prenosu robe u Brezu i Komarane. Od svih njih najčešće se pominju članovi porodice Sorkočević i Borđić.  Svi pomenuti trgovci izvozili su iz Srbije prvenstveno srebro u Dubrovnik, Veneciju i na Mediteran, a u Srbiju uvozili iz Dubrovnika tkanine i drugu robu. Robu su do i od Breze i Komarana prevozili lokalni stanovnici tzv. prenosnici i to u većini slučajeva. To su bili, uglavnom, braća Klapac i Stanoje Stanković, a nekoliko puta Klapčevi sinovi Vlatko i Miroslav, zatim Herak  Milošević, Vukša Bujak, Dubrovac Hrebeljanović i drugi.

Ugovori koji se odnose na Brezu i Komarane sadrže, kao i svi ostali ugovori o karavanskoj trgovini, osim imena trgovaca i ponosnika, takođe i broj tovara ili konja, vrstu robe, iznos naknade za prenos (nekad se ponosnicima davala i napojnica od jednog groša, zvana primićurina). Osim toga, ima slučajeva kada je u ugovorima izričito navedeno i vrijeme polaska karavana, a samo izuzetno i mjesto polaska. Potrebno je još jednom pomenuti samo najvažnije parametre – cijenu prevoza i broj tovara. Naknada za prevoz do Breze i Komarana iznosila je od najmanje 6 do najviše 12,5 perpera po tovaru. U jednom karavanu bilo je najmanje tri, a najviše 90 konja, odnosno tovara.

Poznato je da se stepen razvijenosti nekog mjesta može odredi ti prema prisustvu Dubrovčana i prema intenzitetu poslovanja domaćih trgovaca. Dubrovčani se, kao što je već rečeno, nisu duže zadržali u Brezi.

O domaćem stanovništvu gotovo da i nema podataka. Doduše, u razdoblju od 1436. do 1438. godine pominju se stanovnici Breze u Novom Brdu. Međutim, ne može se sa sigurnošću tvrditi da se podaci ne odnose na stanovnike neke Breze koja se nalazila u blizini Novog Brda ili baš ove Breze (Koznika). Stoga se može reći da Breza pripada onim naseljima koja su, kao granična mjesta prema srpskoj državi, za sve vrijeme zadržala karakter življeg tranzitnog mesta. Zbog strateškog značaja ovog položaja, naselje Breza je nastalo bar u vrijeme kada je Polimlje postalo granična oblast između Srbije i Bosne. Dvadesetih i tridesetih godina XV veka, u vrijeme Sandalja Hranića i Stefana Vukčića Kosače, granica u Polimlju se ustalila, a tada je porastao i interes Dubrovčana za trgovačko poslovanje u pomenutim mjestima. Nastanak Komarana, poznate karavanske stanice na teritoriji Despotovine, može se takođe vezati za isto razdoblje.

Kao što smo već naglasili trgovačkoj aktivnosti stanovnika Koznika odnosno Breze (kako ga ko u kojem dokumentu naziva) takođe se malo se zna, a ono što je ostalo sačuvano govori da su bili, kao i mnogi trgovci iz unutrašnjosti, povezani raznim poslovima s Dubrovčanima. Dubrovački trgovac Brajko Bogosalić podnio je u ime svog sina Maroja 22. septembra 1422. godine tužbu protiv trojice Dubrovčana i nekog Mikocija iz Koznika (Schosnich). Brajko se žalio da su mu oni napali i opljačkali sina Maroja u njegovom dućanu u Trgovištu. Hrelja Bujak iz Koznika (Hrellia Buiach de Shosnich) uzeo je kredit 8. maja 1439. godine u Dubrovniku, zbog trgovine suknom u visini 70 obračunskih perpera u srebru, od Madoja Gojakovića dubrovačkog zlatara i obavezao se da će dug vratiti u roku od 6 mjeseci uz interes. Za sumu od 40 perpera jemac mu je bio njegov brat Vukša, što upućuje na zaključak da Hrelja još nije bio dovoljno poznat u Dubrovniku u smislu trgovine, odnosno da je u grad došao prvi put, međutim činjenica da je jedan dio kredita dobio bez jemstva, znači da je u Dubrovniku njegov porodični status bio donekle određen preko brata koji je nesumnjivo već imao određene trgovačke poslove.

U dubrovačkim dokumentima zabiljeleženo je još u prvoj deceniji XV vijeka prostor oko Kozice počeli su naseljavati vlasi. Stefan Radosalić, vlah iz Kozice (Vlachus de Cosize), pominje se u Dubrovniku 22. jula 1415. godine u vezi s ispašom neke stoke. Četvrt vijeka kasnije, 16. decembra 1442. godine, Boljat Bogosalić, vlah iz Kozice (Morolacus de Cosica), nalazio se u Dubrovniku, gdje je prodavao stoku. Iz Srbije je, kao što je poznato, uveliko otpremana stoka u Dubrovnik tokom srednjeg vijeka.

Dubrovčani su se žalili u februaru 1445. godine na novu carinu na stoku što prolazi „sotto Cosiza a Maozo” a koju je uveo Stefan Vukčić Kosača. Tu je stoka koju su trgovci otpremali u Dubrovnik iz srpske države ulazila u hercegovu zemlju. Domaći trgovci iz Kozice takođe su odlazili u Dubrovnik po kredite. Radoje Pribićević iz Podkozice (Spodcosice de Prepogle) ostao je  dužan Grubačeviću, poznatom dubrovačkom trgovcu i suknaru, 35 dukata.

O daljoj istoriji naselja Breze i Komarana nema, koliko nam je poznato, podataka u istorijskim izvorima. Kada je ovaj kraj došao pod tursku vlast. Kao jedna od nahija u Polimlju pominje se 1485. godine i nahija Komarani.

Zaključak

Pregledom istorijskih dokumentata ali i pregledom terena, svo vrijeme se javlja prirodan zaključak koji je naveden u tekstu, a zbog kojega je bilo otežano identifikovati srednjovjekovnu Brezu. Naime i prvim godinama 15 vijeka za utvrđeni grad i carinarnicu Koznik uobičajen naziv je bio Breza, dok je kasnije razvojem trgovine i dolaskom na vlast Hercega Stjepana grad i trg dobio naziv Koznik, pa je iz tog razloga ime Koznik dominantno od 1440 godine kako u trgovačkim dokumentaima tako i u hercegovim poveljama.

Autor teksta i fotografija:
mr. Stevan Gajević
u Podgorici 08.01.2020. godine