Od kad sam se rodio i kasnije dok sam kao dijete boravio u Kozici, upirao sam pogled ka staroj kamenoj kuli na vrhu okomitog brežuljka naspram naše kuće. Valjda mi je stara i već oronula kula budila dječačku maštu o drevnim vitezovima, o majstorima koji se od dasaka sakovali prve aparate za letenje i tako utekli ćudima zle Jerine, ili pak o manastirskom blagu pronađenu u njegovim temeljima od strane okupatorskih Austro- Ugara za vrijeme velikog rata[1]. Nešto kasnije moj otac, koji je živa enciklopedija, vodio je jednu grupu ljudi iz tada Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika pokazujući im drevne zidove, međutim niti su oni njemu niti je on njima nisu znali da kažu više o njima ko ih je i kada pravio, pretpostavka je bila da je grad sagrađen kao zaštita rudniku i da su zidine ostale nedovršene, ali nije bilo pisanih tragova istorije, još manje internet i globalnog uvezivanja znanja.

Nažalost o Kozniku nije bilo ni mnogo lokalnih priča ni legendi, a sami stanovnici Kozice kao da nisu mnogo marili za njega, za to kulturno i neprocjenjivo blago u svom dvorištu. Kako i bi poslije stotina godina osmanske okupacije, neznanja i zaostalosti, preranih smrti, seljenja i raseljavanja al i doseljavanja, buna ratova pa i velika dva svjetska rata, nešto što je staro preko petsto godina teško da može ostati u kolektivnom pamćenju, ovih ponosnih ali slabo obrazovanih tezaka, gorosječa, pravoslavaca. Ipak kada bi sa njima započeo razgovor na temu Koznika, na čas bi oživljavali lik “proklete Jerine” koja mukom i kulukom na kozama dovozi kamenje za svoj blistavi i ponosni Koznik. Obično bi se preplitale legende i mašta ali i priče o navodno skrivenom blagu.

Moramo biti svjesni da je 500 godina veoma dugačak period u svakodnevnom životu. Za 500 godina kolektivno sjećanje i predanje blijedi i u normalnim uslovima a u uslovima Osmanske okupacije sasvim sigurno. Sve arhive despotovine pa i srednjovjekovne Hercegovine su bespovratno uništete ili nestale ili najveći dio istih, ono što je preostalo su rijetke povelje manastirima i bogoslužbene knjige, ali nam takvi dokumenti daju veoma malo informacija o svakodnevnom privatnom životu ljudi. Sa druge strane dubrovačka arhiva koja je uglavnom sačuvana daje određene odnose i trgovačke podatke, ali uglavnom o građanima republike Sv. Vlaha ili o poslovnim odnosima koje su građani Dubrovnika imali sa Srbima, nikako o odnosima među stanovništvom običajima poslovanju ili dr. Doduše podaci o običajima se mogu pratiti na osnovu etnoloških podataka koji su sačuvani kod Srba u 19 vijeku a koje su prikupljali razni putopisci i istraživači, a realno je pretpostaviti da je većina takvih običaja bila prisutna i znatno ranije. Što se tiče turskih dokumentata koji su mnogi istraživači pokušali da koriste u istarživanjima, lično mislim da su oni oskudni da se većina nalazi u današnjem istambulu, dok je za istoriografiju neuporedivo važnije ono što se nalazilo u Romejskim arhivima a koji su kao i srpski nepovratno uništeni padom Konstantinopolja 1453. godine.

O nivou uništenja arhivske i druge građe svjedoči nam ruski konzul u Sarajevu Giljferding koji je obišao stare manastire na prostoru nahije Kričak (kojoj i Koznik i Kozica pripadaju) oko 1860-te i to prvenstveno Bliškovu i Dubočici. Giljferding navodi da je u manastiru Bliškova krov provaljen a iz same zgrade raste trava i druga vegetacija, dok je preko 200 srbulja i drugih bogoslužbenih knjiga (vjerovatno i arhivskih podataka) oprljenih požarom i natopljenih vodom od kiše predstavljaju hranu za pacove. Giljferding takođe žali što ni jednu nije uspio spasiti. Za razliku od Bliškove Dubočica se tada popravljala i obnavljala.

Oslobođenjem od vjekovne Osmanske okupacije stvari se ipak mijenjaju. U Kraljevini Jugoslaviji, izdata je knjižica istoričara i istraživača akademika dr Mihaila Dinića pod nazivom “Zemlje Hercega Svetoga Save”[2] u kojem se Koznik prvi puta pominje u istorijskom kontekstu navodeći i istorijski izvor odnosno povelju aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa V iz 1444. godine, opet povelju Alfonsa V iz 1454. godine te povelju “rimskog” cara Fridriha III iz 1448. godine (suštinski potrvđena povelja kralja Alfonsa 1444. godine. U svim ovim poveljama navode se samo utvrđena mjesta – castrumi koja je dražao u posjedu Stefan Vukčić – Kosača Herceg od Svetog Save, a koja su mu navedeni kraljevi potvrđivali kao samodržavno dobro. Naravno ne treba biti u zabludi da je Herceg zaista bio podanik navedenih kraljeva medjutim tražeći određenu protivtežu Osmanskom nadiranju Herceg je svakako tražio moćne zaštitnike na evropskim dvorovima, pri čemu je tu i takvu zaštitu kao i priznavanje za nezavisnog gospodara debelo plaćao srebrom kao veoma deficitarnom robom u tom periodu. Ipak sa vojničkog i drugog aspekta napulljski kralj i car “svetog rimskog carstva” Hercegu nisu mogli mnogo pomoći. Pomoć se mogla ogledadati u izvjesnom pritisku na Dubrovnik koji je i sam bio u vazalnom odnosu prema “svetom rimskom carstvu” da prizna Hercegovu vlast u zaleđu. Dakako tu je bio uticaj Ugarske koja je bila presudna sila na balkanu i bez koje se teško moglo šta odlučivati, a na koju su carevi Svetog Rimskog Carstva imali ozbiljan uticaj, i ne samo oni već i Katolička crkva, Templari i dr. Osim toga priznavanje Herceega za nezavisnog gospodara u tadašnjoj bosanskoj državi imalo je svoje političke posledice imajući u obzir stanje i političke prilike u takvoj državi koje su bile nalik, i u velikom slične današnjim.

Ipak gospodin Dinić je privi put u istoriji pomenuo i opisao Koznik i to na 80 str svoje knjige:

„Castrum Koznik 1448. godine. Društvo u kome se nalazi – između Kuknja, Severina, Kovina i Mileševca, upućuje nas da tražimo grad Koznik, u Pljevaljskom kraju. Tamo nas vodi i jedan podatak iz Dubrovačkog arhiva: 06.05.1441. godine priznao je Radoe Gerbacich de Cosnich da duguje Petru Puciću 50 perpera. Dubrovački pisar ga je upisao najprije kao Radoe Gerbacich de Pleule, ali zvog rđave stilizacije morao je poništiti svoj prvi zapis  i uneti drugi da je Radoje iz Koznika. Na specijalnoj karti[3], petnaest do dvadeset kilometara jugoistočno od Pljevalja, nalazi se selo Kozica na Kozičkoj Reci (Kozici). Uz reku su označene ruševine „Jerinin Grad“. Sa kartom se slažu i podaci iz naselja: „U Kozici iznad Kozičke reke vide se na jednom oštrom kršu ruševine nekakve tvrđave koju narod pripisuje prokletoj Jerini“. To su svakako u pitanju ostaci hercegovog Koznika, pogranične tvrđave na jednom od puteva u despotovo Polimlje (istočno od Kozice leže Komarani). Da je Kozica bila u državi Stevana Vukčića imamo i jedno izričito svjedočanstvo: u februaru 1445. godine žalili su se Dubrovčanina nove carine koju je Kosača udario na stoku koja prolazi sotto Cosiza a Maozo (Maoče, jugozapadno od Kozice). Tu je nesumnjivo stoka koju su trgovci gonili iz srpskog Polimlja ulazila u Hercegovu zemlju“.

Dakle ne možemo sumnjati da ostaci starog kastruma u Kozici, pripadaju Hercegovom Kozniku mjestu koje je punilo hercegovu riznicu. Pojam granične tvrđave koju pominje Dinić u svojoj knjizi ne može se posmatrati u negativnom kontekstu kakav bi u današnjem vremenu takav epitet zasluživao već isključivo u kontekstu privredno i trgovački najrazvijenije ili jedne od najrazvijenijih postaja hercegove države. Dakle imamo utvrđen castrum sa podgrađem u kom se određivala i naplaćivala carina, u kome je funkcionisao rudnik i koji je imao sopstveni manastir, može se slobodno truditi da je u pitaju „know how“ svog doba.

Karakter države i vladavine Kosača

Današnjem čitaocu veoma je teško približiti karakter i način funkcionisanja države Kosača, potomaka Vlatka Vukovića, prvo gospodara Sandalja a onda i njegovog sinovca nepravedno mnogo poznatijeg Stefana (odnosno Stjepana kako ga naziva komunistička istoriografija poslije drugog svjetskog rata). Obično i ljudi sa naprednim poznavanjem istorije, pod uticajem legende smatraju da srpska država nije ni postojala poslije Boja na Kosovu pa i ono što je postojalo da nije bilo od većeg značaja. Ipak nisu u pravu Srpska Despotovina je postojala oko 70 godina poslije Kosovske bitke 1389, a Bosanska država odnosno njen dio Hercegovina par godina duže. Kuriozitet je da je malena država Crnojevića preteča današnje Crne Gore opstala poslije Kosova čitavih 110 godina. Naročito Despotovina prvih godina 15 vijeka predstavljala je vrlo ozbiljnu, organizovani i privredno razvijenu državu.

Navno da većina takođe misli da su prema globalnom i regionalnom uticaju takve države bile takoreći beznačajne, međutim, opet nisu upravu. Ukoliko se pođe od činjenice da se u ekonomskom smislu razvoj renesanse u italijanskim gradovima u 15 vijeku u preko 70% može pripisati upravo ovim državama (ili državicama) čija se proizvodnja srebra, crvca i drugih obojenih metala uglavnom slivala na apeninsko poluostrvo, pa dakle sa privrednog aspekta možemo sagledavati i taj kontekst, koji ne možemo smatrati beznačajnim. Svakako srpsku despotovinu u vrijeme „visokog“ Stefana Lazarevića despota, samodržavnog gospodina i kneza svrstavamo u najrazvijenije države poznog srednjeg vijeka, što despotovina prvenstveno duguje proizvodnji srebra, ali i crvca i drugih ruda te uglavnom državom visokorazvijene trgovačke razmjene sa apeninskim poluostrvom. Sa druge strane i junaku naše priče hercegovoj riznici – Kozniku, njegov razvoj možemo zahvaliti upravo toj trgovini, koju ćemo kasnije opisati, a koja se odnosila na transport robe iz Despotovine do glavne luke istočnog Jadrana – Dubrovnika. Osim toga u Kozniku se razvija proizvodnja i prerada gvozdene rude i vjerovatno topljenje bakra o čemu ćemo za sad samo možemo nagađati ali naziv Mejdanice – Mjedanice u neposrednoj blizini grada – više nego upućuje na preradu i obradu ovog i danas dragocjenog metala. Čak i u Savićevoj studiji imamo nalazište šljake na Klopetu. Ipak nadiranjem Osmanlija može se sa sigurnošću tvrditi da je razvoj renesanse bar na prostorima koje opisujemo odnosno srpske Despotovine i Hercegovih zemalja bio grubo prekinut u korijenu i njihovim osvajanjem sredinom i u drugoj polovini 15 vijeka prostor tone u maltene petovjekovno „mračno doba“, kao na kraju i sve teritorije koje su Osmanlije osvojile.

Sama Hercegova država je bila i za tadašnjeg posmatrača „malo čudna“ tvorevina, de facto samostalna ali formalno u sastavu Bosanske države, po karakteru vojnička, hrišćanska sa ne baš jako uspostavljenim odnosom crkva-država koji je karakterističan za početak 15 vijeka, ali i veoma razvijena rudarska trgovačka, za evropske prilike relativno mala ali strategijski značajna, i uglavnom pravoslavna ali po potrebi i katolička, arijanska – bosanska i ujedno povremeni osmanski saveznik.

Hercegova država nastaje na prelazu iz 14 u 15 vijek vladavinom njegovog strica Sandalja, a koji je opet naslijedio svoga strica Vlatka. Sandalj iako bez muških potomaka u ranoj mladosti određuje Stefana (ime Stefan je doslovno uzeto iz grčkog jezika i značilo je noslilac krune – oreola, pa je u srednjovjekovnoj srbiji ime korišćeno više kao titula a naslednicima se uz osnovno ime dodavao epitet stefan) svog sinovca za nasledenika, međutim to i nije kasnije išlo baš glatko. Ipak sve ono po čemu istoriografija pamti Stefana utemeljio je Sandalj, jaku vojsku zasnovanu na lokalnom stanovništvu a ne na plaćenim oklopnicima, trgovačke centre, carine, novčane tokove ali i odnose sa glavnim susjedima prije svega sa moćnom Dubrovačkom Republikom. Sandalj je prvi počeo da zida gradove na granici prema despotovini ustanovljava carine i trgove. Jedna od karakteristika koja pada u oči vezano za vladare Hercegovine je odsutvo ktitorske djelatnosti i građenju velikih manastira što je karakterisalo srednjovjekovne vladare Srbije. Valjda, kako je na području srednjovjekovne Hercegovine bilo rasprostranjeno više vjera: pravoslavna, katolička i bogumilska (bosanska, arijanska) to se pragmatični Stefan kao ni njegov stric nisu eksponirali te pravili rivalstvo svojih podanika. Tek tu i tamo u okolini današnjeg Goražda, na Soko gradu, Herceg Novom i u Kozniku herceg od Sv, Save podiže manastire.

Rana istorija

Kada je tačno izgrađen Koznik, kada je formirano prvo naselje u današnjoj Kozici nije pouzdano utvrđeno niti ovaj autor na to može odgovoriti. Većina današnjih istoričara o Kozniku znaju veoma malo a i ono što znaju obično polazeći od Dinića Koznik svrstavaju u kasni srednji vijek, kao graničnu nedovršenu tvrđavu. Da li je baš tako.

Pođimo redom ako citiramo Wikipediju dolazimo do sledećih podataka:

Koznik ili Jerinin Grad je tvrđava u Crnoj Gori koja se nalazi u selu Kozica, jugoistočno od Pljevalja na oko 1200 m/nm. Relativno dobro očuvani ostaci utvrđenja smešteni su na visokom, strmom, stjenovitom brdu iznad Kozičke rijeke, nedaleko od srednjovjekovnog rudnika gvožđa, pa se pretpostavlja da je osnovna svrha tvrđave upravo zaštita rudokopa. Srednjovjekovna citadela je dobro uočljiva, i prostire se pravcem sjever – jug oko 120 m dužine i oko 20 m širine. Donžon kula je bila smještena na južnom najvisočijem dijelu tvrđave (kota 1227) u osnovi je četvorougaona i pogodna za odbranu. Središna kula (kota 1216) je četvorougaona nešto je manja i povezana je odbrambenim zidom sa sjevernom kulom. Sjeverna kula je najprostranija (kota 1208), osnova ovog dijela fortifikacije je ssa 18×18 m i od ove kule danas nemamo ostatke već su oni jedino vidljivi na snimcima iz vazduha, pošto je treća kula za osnovu koristila prirodnu stijenu. i ima najveću osnovu pretpostavlja da je služila kao mjesto stanovanja posade. Usled najmanje sačuvanosti smatra se da je uglavnom bila drvene konstrukcije. Rezervoar pitke vode – kišnice nalazi se 10 m sjeverno od srednje kule sa istočne strane odbrambenog bedema unutar grada.

Osim glavnog zapadnog bedema koji je i danas dobro sačuvan, postojao niže prema zapadu još jedan manji bedem tipa -šanac, koji bi mogao najpribližnije da se opiše kao prva linija odbrane glavnog bedema. Ipak moguće je da je mali bedem posledica doziđivanja i ostatak gradnje većih komercijalnih objekata trgovačkog tipa. Konačnu riječ o funkciji i namjeni malog bedema ali i čitavog kastruma moraće da da arheološka nauka.

Iako su pisani tragovi postojanja Koznika datirani u petnestom veku, arheološkim pregledom lokaliteta (Srejović – Knežević 1979.) identifikovana je trasa rimskog puta koji je vodio iz Municipiuma S, pored Koznika sve do Kolovrata u Prijepolju i Komarana i služio kao zimska ruta (zbog nemogućnosti obavljanja saobraćaja preko Jabuke). O prisutnosti Romanskog stanovništva u selu Kozici svedoče brojni nadgrobni spomenici iz Rimskog i kasnoantičkog perioda nađeni u podnožju Koznika (groblje) kao i nekih 1,5 km severozapadno u lokalitetu Kotlina. Smatra se da je rimski put bio širok 3,6 m popločan kaldrmom sa kolotragom na pojedinim mestima.

Zaista ostaci ovog puta i danas postoje, iako zarasli u travu već površnim kopanjem dolazimo do kaldrme. Da li je put izgrađen za vrijeme Rimske vladavine i čuvenog gusto naseljenog Municipijuma S ili kasnije za vrijeme vladavine Romeja teško je utvrditi bez arheološke struke, međutim malo je vjerovatno da bi srednjovjekovni Herceg gradio pravilno kaldrmisani put, a još manje da su to radili turci osmanlije jer oni su svakako radili veoma malo puteva ako su ih radili uopšte.

O prisutnosti romanskog stanovništva svjedoče nam itzv „grčka groblja“ koja se tačno mogu definisati u današnjoj Kozici, pa je teško povjerovati u činjenicu da je ovaj kraj ostao pust i tek naseljen oko 630 godine[4] srbima za vrijme cara Iraklija. Sigurno je da je proces migracija bio kompleksniji nego što danas pretpotstavljamo, pa je i nakon avarske najezde i seobe naroda preostalo ili ostalo neko stanovništvo koje je imalo romanske odnosno grčke običaje pri sahranjivanju, možda pripadnici Komani – Kroja kulture (Cincari) ali najvjerovatnije da je antički narod koji Bečko – Berlinska istoriografija naziva Ilirima a koji je i prije, i za vrijeme, i poslije Rimljana živio na ovom jesu Srbi[5].

Kako su Srbi manje više tokom čitavog srednjeg vijeka bili u tzv „Vizantijskom komonveltu“ odnosno u nekoj vrsti poistovjećivanja sa Romejskim carstvom, dijeljenje iste kulture ali i državotvornih ideja što i potvrđuje car pisac Konstantin Porfirogenit (iako je sam spis krajnje dikutabilan), ne može se poreći da je domicilno stanovništvo vremenom mijenjalo svoje običaje i poistovjećivalo se sa naprednijim i razvijenijim Romejima pa otud i grčki običaji i grčka groblja ali i suživot.

U razgovoru sa eminentnim arhelologom M. Zagarčaninom ali i drugima, ovom autoru je potvrđeno da je stav arheološke nauke da je Koznik stariji od perioda srednjovjekovne Hercegovine i to najkasnije kao granična tvrđava Komnina iz 11 vijeka, dakle iz prednemanjićkog perioda.

Podgrađe koje se pominje u Dubrovačkim i drugim dokumentima nije definisano arheološki. Autor ovog prikaza dugo je bio ubijeđen da je podgrađe sudeći po položaju citadele, te pejzažnim pregledom terena sa ostacima, plato površine (ssa 50×100 m) jugozapadno od glavne kule ispod današnjeg groblja, koji predstavlja prirodan položaj eventualnog podgrađa. Kasnijim obilascima i pregledom terena ostaje prvobitni zaključak da bi navedeni plato svakako mogao biti srednjovjekovni lokalitet, međutim suviše je mali za relativno dobro razvijen srednjovjekovni industrijski gradić. Navedenoj činjenici ide u prilog i to da lokalitet nema pijaću vodu. Jugoistočno od glavne citadele odmah pored korita Kozičke rijeke a preko puta rudnika nalazi se veći plato 150×200 m do kojeg dolazi krak puta koji se odvaja od glavnog puta i ide koritom Kozičke rijeke, a zatim se trasa istog puta može pratiti uzvodno do sapajanja sa glavnom trasom koja prolazi pored Koznika. Kako se radilo o primitivnoj eksploataciji rude koja u blizini to je položaj naselja neposredno u blizini rudarskog okna prirodan, uzimajući u obzir da je pored proticala rijeka kao izvor vode za brojno stanovništvo. Danas se na ovom lokalitetu mogu tu i tamo uočiti ostaci nekadašnjeg urbanog naselja ali samo sporadično, na šta utiče i činjenica da je plato obrastao šumom. Treća lokacija, možda i najvjerovatnija je današnji zaseok Orlić, koji ima pijaću vodu i nalazi se između citadele i manastira. A ne treba odbaciti tezu ni o više manjih naselja: Orlić i oko manastira u samoj Rijeci, Podkozica danas kuće Joksimovića i Gajevića[6]

Kao i u vezi predhodnog može se očekivati budući rad arheologa koji će o ovome dati konačnu riječ.

Srednji vijek

Nesumnjivo da se srednjovekovni Koznik može pripisati Nemanjićima i tom periodu razvoja Srpske srednjovekovne države. U ovom periodu diskutabilan je i sam naziv Koznik jer je moguće da je naselje imalo drugačije ime. Kao takav Koznik se prvi put pominje 1441. godine u Dubrovačkom arhivu. Kao Castrum Koznik (Schoznich), grad se pominje i u povelji Fridriha III (1452—1493) hercegu Stefanu Vukčiću (1435—1466), iz 1448. godine.

Oko 500m severozapadno od citadele, u srednjem veku se eksploatisao rudnik gvožđa. Ruda je bila vrlo dobrog kvaliteta, a i eksploatacija je bila laka, što je, svakako, uslovilo da se na tom mestu podigne utvrđenje, i mnogo ranije nego što nalazimo u dubrovačkim dokumentima. Pretpostavlja se da je rudnik korišten u starom veku, upravo od strane Rimljana a kasnije i Vizantije (Romeja) o čemu postoji usmena tradicija o lokaciji tzv. grčkih grobalja. Takođe se pretpostavlja da je Koznik u srednjem veku bio naseljen i Sasima, koji su iskopavali rudu ali o tome nemamo pisanih svedočanstava. Jugozapadno na oko 450 m od grada, pored trase rimskog puta, nalazimo na ostatke srednjovekovne crkve ili manastira, pored kojeg se nalazi izvor poznat kao „Kaluđerska voda“. Po narednom predanju tu se prvobitno nalazio manastir sv. Nikole, ali je relativno brzo po turskom osvajanju zapaljen i uništen. Preživjeli moonasi su se sklonili u pećine iznad manastira gdje su živjeli neko vrijeme da bi im kasnije uz dozvolu turskih vlasti omogućeno da osnuju novi manastir u selu Dubočica, što je kasnije 1565 Iguman i jeromonah Pavle učinio, prema ktitorskom natpisu iznad ulaznih vrata manastira. Dr. Đuro Tošić navodi da “Za vrijeme vladavine Nemanjića u selu su bile tri crkve, od kojih je ona u Orliću, blizu Kozičke rijeke – gdje se danas nalazi samo velika gomila kamenja – bila navodno manastir s imanjem i pratećim objektima, za koji se smatra da je stariji od maiastira Sv. Trojice u Pljevljima. Drugu crkvu, na mjestu zvanom Kamena česma – koja je zajedno s Orlićkim manastirom služila seoskom stanovništvu -Turci su srušili odmah po dolasku u ove krajeve i na njenom mjestu podigli su džamiju, dok je treća bogomolja, sagrađena na groblju kada i utvrđenje, korišćena za potrebe na tom mjestu podignutog grada. Toliki broj crkava u jednom mjestu neosporno govori o velikom broju stanovnika koji jedan od marljivih hroničara lokalne istorije ovog kraja objašnjava „podizanjem grada i otvaranjem rudnika gvožđa”.

Krajem 40-ih godina XX vijeka, od strane Ministarstva Ruda i Šuma, tadašnje Jugoslavije izrađena je studija isplativosti korišćenja rudnih nalazišta u Opštini Pljevlja. U navedenoj studiji opisan je i dat nacrt Koznika, sa detaljnim prikazom donžon kule. Rad se pripisuje izvjesnom inženjeru Saviću mada nije sa sigurnošću utvrđeno da je baš on autor čitave studije.

Tako na str.2 pregleda Kozica se navodi sledeće „Ni u drugim istorijskim podacima nema spomena o Kozici. Dok je Brskovo imalo svoju slavnu rudarsku prošlost, za Kozicu se nezna da je stajala na najkraćem karavanskom putu iz Prijepolja za Đurđevića Taru… Rudarski radovi u Radovom Dolu sa ognjištem na izdanku željezne rude govore o vrlo starom i primitivnom radu. U potkopu br.2 otkriven je vrlo stari potkop sa podgradom. U blizini rudnika nije nađena šljaka, vjerovatno je da je kozička rijeka odnijela ove šljake“. Nadalje se daje prikaz starog potkopa otkrivenog u rudniku:

„Nameće se pitanje, zbog čega je u Kozici ovako lep stari grad – Jerinin Grad, i kakav je njegov bio zadatak u odnosu na tako malo rudno ležište. U blizini grada se nalazi se staro groblje a u blizini starog puta za Vrulju i – Manastir Orlić“ nadalje Savić daje plan manastira koji ovdje prenosimo u cjelosti.

Kuriozitet navedene studije je prikaz medaljona sv. Dimitrija sa grčkim natpisom, za koji se navodi da je pronađen u blizini rudnika u mjestu Kovačište, te da je izrađen od željezno-silikatne šljake koja ostaje kao nus proizvod obrade gvozdene rude. Prema autoru navedene studije, starost medaljona se proceljuje na 13. vek. Nažalost sam medaljon do danas nije sačuvan.

Ipak nađeni medaljom nam ukazuje na neke istorijske smjernice, kao prvo mogućnost da je medaljon iz prednemanjićkog perioda i da je pripadao nekom lokalnom velmoži ili vojnom oficiru koji je bio u službi Romejskih careva, a svakako na razvijenu trgovinu i ne tako primitivan rad kako ga je prikazao Savić.

Prema sačuvanim fotografijama medaljona može se zaključiti, a što je autoru potvrdio i stručnjak koji se razumije u obradu plemenitih metala, da je medaljon bio izrađen od srebra zbog relativno odlične očuvanosti, te da je bio od silikatne šljake ne bi mogao biti očuvan kao što je prikazano na fotografiji. A sasvim vjerovatno da je medaljon bio znak dostojanstva nekog vlastelina sa područja današnje Kozice. Dakle nalaz ovog medaljona čini vjerovatnim Zagaračaninovu pretpostavku o prednemanjićkom Kozniku, a svakako potvrđuje dobro razgranatu i ozbiljnu trgovinu, jer je malo vjerovatno da bi neki lokalni kovač ili juvelir iz Kovačišta pravio medaljon sa oznakama na grčkom jeziku.

Može se slobodno reci da je citadela Koznik tipičan primjer prilagođavanja osnove utvrđenja terenu i za maksimalno korišćenje prirodnih oblika stjenovitog brda, kako bi grad bio što nepristupačniji. Grad ima jako izdužen oblik u osnovi. U svom prikazu iz 1979 J. Knežević iznosi da su u gradu (Koznik) sasvim dobro očuvani drveni elementi konstrukcije kao i centralna donžon kula, na samom vrhu. Danas je nažalost kula uglavnom srušena.

Izvor pitke vode postoji nešto dalje, u podnožju grada, dok je u samom fortifikacijskom objektu identifikovano postojanje ostataka rezervoara za kišnicu, koji je i danas relativno dobro sačuvan. Na više mjesta se pominje i činjenica da je samo utvrđenje nedovršeno međutim na to treba da da odgovor istorijska i arheološka nauka, dok sam ja lično protiv takve tvrdnje jer nije ni bilo potrebe za većim ili nekim drugačijim utvrđivanjem, prvenstveno zbog konfiguracije terena.

Koznik u srednjem vijeku.

U istorijskoj nauci osim kod Dinića djelimično kod Šalipurovića i na par mjesta sporadično kod gospođe Ruže Ćuk nije bilo značajnijeg opisivanja Koznika. Tema blisko vezana za Koznik javlja se u članku „Breza i Komarani“, dr Ruže Ćuk, objavljen u periodičnom Istorijskom Časopisu br.34 iz 1987 god str.60-73. u izdanju Prosvete Beograd. Iako na prvi pogled nema direktnu vezu sa Koznikom ispostaviće se da je tema upravo vezana za ovo mjesto.

Naime autor članka Dr. Ćuk već u prvom pasusu navodi da je granica između srednjovjekovne Srbije i Bosne bila na vododjelnici u Polimlju u kojem su u srednjem vijeku formirana brojna naselja, gradovi, trgovi karavanske stanice i dr. Podatke o oba naselja je prvi naveo poznati istoričar Mihailo Dinić[7] koji navodi” da su se karavani zaustavljali u Brezi zapadno od Komarana u periodu od 1422 do 1437 godine gdje je bila granica zemalja Sandalja Hranića i Despotovine“. Nadalje Dinić u  djelu „Zemlje hercega od Svetoga Save“ iz 1940. godine navodi da se je granica između Bosne i Srbije provlačila između Breze i Komarana.

Kako se kao istorijski izvor uglavnom uzimaju dubrovački arhivi, jer lokalna dokumentacija nije sačuvana usled dugotrajne Otomanske okupacije, a pominjanje mjesta Breza je relativno često sa aspekta trgovine, to je tema lociranja karavanske stanice i carinarnice, bila dominantna sredinom XX vijeka u istorijskim akademskim krugovima a pogotovo u SANU.

Navedeni članak je izazvao mnoge nedoumice naročito kod lokalnih pisaca koji su tragom pisanja Dr. Ćuk odreda mjesto Breza identifikovali sa današnjom Gačevića Brezom u Matarugama, iako za takvo nešto nema previše argumenata osim podudaranja imena, niti postoje materijalni tragovi srerdnjevjekovnog naselja.

Problematika lokacije mjesta Breza, koja se navodi kao karavanska stanica i carina, se posebno intenzivira tokom 60-tih i 70-tih godina 20 vijeka u akademskim krugovima pri čemu se navode rezultati M. Dinića međutim rijetko da je iko od istraživača detaljnije obradio lokaciju Breze smještajući je najčešće u dolinu Lima u blizinu srednjovjekovne utvrde Bris. Ipak Vukoman Šalipurović u svom djelu „Neka pitanja granice srednjovjekovne Bosne i Srbije“, Brezu locira u Mataruški kraj u istoimeni sadašnji zaseok u Matarugama (Gačevića Breza) na koti 1226 na sadašnjem putu prema selu Kozica. Šalipurović je kao i drugi istraživači koristio vojne topografske dostupne karte u razmjeri 1:100000 i u širem području Pljevalja i Prijepolja locirao još tri naselja sa nazivom Breza od kojih je navedeni zaseok u Matarugama najviše odgovarao lokaciji (zapadno od Komarana).

U prilog tvrdnji Šalipurovića koju prihvata dr.Ćuk je i činjenica da postoji savremeni put koji povezuje Pljevlja i Kozicu odnosno i Komran uslovno, jer se Komaran i tada i danas locira kao širi prostor istočno od Kozice preko vododjelnice i Crnog Vrha (kota 1495) koji pripada Opštini Prijepolje, prolazi odmah pored zaseoka Breza u Matarugama pa je bilo logično da se trasa današnjeg puta uzme kao relevantna i za srednjovjekovno vrijeme.

U istorijskim izvorima sa početka 15 vijeka, većinom Dubrovačkim,  izričito se navodi da se Breza nalazi u Bosni dok se Komarani (danas Komaran) nalazi u Despotovini. Sama Breza se opisuje kao razvijeno naselje i carinarnica (podrazumijeva i vojnu posadu i razgranatu trgovinu i dr..) pa dakle tragovi takvog naselja ne bi trebali biti nepoznati.

Sama problematika lociranja karavanske stanice i carinarnice Breza je sa istorijskog aspekta interesantna prvenstveno ukoliko se u obzir uzmu tadašnje prilije s početka 15 vijeka, kada Dubrovčani uživaju široke povlastice u despotovim zemljama dok je sa aspekta carinjenja i transporta robe situacija za građane Dubrovnika znatno nepovoljnija u Bosni odnosno u Sandaljevim zemljama, pri čemu se iz dubrovačkih arhiva i ugovora može vidjeti da su povlastice u Bosni znatno manje pa tako transport i carinjenje Dubrovčani ne mogu da vrše sami već se angažuju lokalni “špediteri”, a sama visina carine je znatno viša.

Za poseban odnos Sandalja prema Dubrovčanima (nepovoljniji), postoji više istorijskih uzroka a posebno teritorijalni “sporovi” u oblasti Konavala i Travunije.

Ukoliko uzmeno argumente koje iznosi Dr. Ćuk, samim pregledom terena se može identifikovati stari pješački karavanski put koji je išao iz Kozice pored Breze i preko Mataruga kroz Mataruško polje prema Pljevljima, a navedeni put je korišćen sve do druge polovine 20 vijeka i predstavljen je na topografskim kartama iz 1937 godine u razmjeri 1:25000. Navedenim pješačkim putem a koji se dobrim dijelom poklapa sa savremenim putem Mataruge – Kozica može se preko Crnog Vrha nastaviti  dalje prema Komaranu.

Ipak  istoričari Šalipurović i Ćuk, put uzimaju kao posredan dokaz lokacije Breze, dok je današnji naziv Breza ipak glavni „adut“ koji se uzima za gore navedene konstatacije i tvrdnje.

Čitajući istorijske člnke navedenih autora uočene su određene nedoslednosti vezane za lokaciju srednjevjekovne Breze koja je pripadala Bosni, odnosno kasnije Hercegovim zemljama.

Prva nedoslednost u vezi navedene lokacije carinarnice i karavanske stanice je ta što se današnja Breza nalazi oko 12 km vazdušne linije od Komarana prema zapadu, pri čemu nije logično da se carinarnica pravi tako daleko, jer je carinarnica služila za popis i pretovar tovara pri čemu su u srednjovjekovnoj Hercegovini glavni prevoznci – predvodnici karavana bili lokalni žitelji dok su u Despotovini Dubrovčani zbog povlastica sami vodili svoje karavane.

Druga nedoslednost ta što se srednjovjekovni put nije postojao prema Pljevljima preko današnjih Mataruga, današnjom trasom puta (odnosno i ako je postojao taj pravac nije bio dominantan) već pored Koznika prema Maoču preko današnje Vrulje dalje preko Mijakovića i Pirlitora, je bio taj kojim se načešće roba tansportovala za Dubrovnik taj put je poznatiji kao „Via Jezera“. Maoče ispod Kozice se kao što smo vidjeli navodi kao trg za stoku. Druga trasa puta je od Koznika preko zaseoka Kleke[8]i Ljutića prema Kuknju odnosno prema Pljevljima, dolinom Ćehotine, odnosno „Via Drinae“

Treća nedoslednost je ta da nije logično da neko prilikom transporta i carinjenja robe zaobilazi Koznik kao jako utvrđenje i trg sa stalnom posadom i podgrađom, na samom putu a koji je veoma blizu Komarana da bi pravio carinarnicu na vrh brda koje je udaljeno više od 10 km od granice dok se sam Koznik nalazio odmah blizu na manje od 2 km vazdušne linije.

Istorićari Ćuk i Šalipurović nisu imali “lokalna” znanja o nazivu mjesta već su koristeći toponime sa topografskih karata pokušali da lociraju za srednji vijek važnu carinarnicu Breza.

Takođe, na osnovu pregleda terena, teško da se može govoriti o nekom iole razvijenijem naselju na današnjoj Gačevića Brezi u Matarugama jer je prostor maksimalno ograničen površinom i položajem. Sa druge strane Dr. Ćuk u korist argumenata današnje Gačevića breze navodi se se pored iste prostirao prirodan pravac puta prema Kamenoj Gori i Prijepolju. Ukoliko samo uzmemo ovaj argument kao i činjenicu da je g. Ćuk u svom članki str.63 navela da su Bosni pripadali Prijepolje i Mileševa poslije podjele zemalja Nikole Altomanovića, onda je jasno da prirodni pravac pružanja puta od današnje Gačevića Breze prema Prijepolju ne bi bio od značaja u smislu carinjenja robe jer se oba navedena mjesta nalazila u državi Sandalja Hranića odnosno Srednjovjekovnoj Bosni, a niti bi takav put bio prirodan pravac prema Kamenoj Gori jer bi i kao takav zaobilazio Gačevića Brezu. Dakle potreba za carinjenjem u današnjoj Gačevića Brezi ne bi postojala. Sa druge strane imamo veoma očuvan pješački stari put na potezu Koznik – Kamena Gora preko Pareža, posebno vidljiv ispod Benovića kuća, koji bi mogao da bude neposredsn put do Prijepolja.

Tanasije Pejatović, u svojim istraživanjima krajem XIX vijeka takođe identifikuje put Pljevlja – Otilovići – Ivovik – Mataruge – Kozica, međutim i ova trasa puta zaobilazi današnju Gačevića Brezu, ali i sam autor navodi da Pljevlja kao naselje nisu postojala prije 15 vijeka već je postojalo malo naselje Vrhobreznica koje nije bilo od strategijskog značaja ni kako sa vojnog tako ni sa aspekta trgovine. On dalju trasu puta od Kozice okreće prema Stožeru što sa geografskog aspekta nije logično, jer bi teren za takav put bio veoma težak sa  stalnim usponima i van tokova rijeka.

Na samoj granici atara današnjeg sela Kozica prema Komaranu nalazi se ne veliko naselje – zaseok Purića Breza uglavnom slabo nastanjen sa svega nekoliko kuća, koje naseljava istoimeno bratstvo Purića. Zaseok je šumovit, malte ne na samom prevoju i nije upisan u vojne topografske karte već ima samo lokalni naziv. Zaseok se nalazi na tromeđi opština Pljevlja, Bijelo Polje i Prijepolje. Od navedenog zaseoka Purića Breze do srednjovjekovnog kastruma Koznik nema više od 2-3 km vazdušne linije, dok se odmah iza već ulazi u današnju R. Srbiju odnosno u atar sela Komaran, komaranske Mataruge i dalje prema Brodarevu. Postoji predanje da je preko ovog zaseoka vodio i rimski kaldrmisani put i da su takvu kaldrmu stari ljudi nalazili kada su sjekli drvo u Crnom Vrhu.[9]

Logično je dakle da je Purića Breza odnosno obronci Crnog Vrha, bilo mjesto carinarnice odnosno granice, na putu iz Despotovine u Hercegovinu, nikako pogrešno protumačeno mjesto Gačevića Breza koja kako tada, tako i danas ne predstavlja bitnu odrednicu u putnim pravcima. Samu carinarnicu prije svega zbog terena obraslog šumom nisam uspio da identifikujem, ali kako je vjerovatno navedena postaja bila izgrađena djelimično od drveta, logično je da bi bila potrebna šira detaljnija pretraga posebno sa arheološkog aspekta.

Naselje Purića Breza bi moglo da predstavlja prirodan položaj za carinarnicu i pretovar karavanskog tovara. Kako je Koznik u neposrednoj blizini Purića Breze, logično je da je samo carinjenje vršeno u Kozniku ili u neposrednoj blizini. U srednjem vijeku postojale su dvije ili tri prirodne trase puta od utrvđenja i trga Koznik do Komarana odnosno navedene karavanske stanice Breza (Purića) i to: desnom obalom Kozičke rijeke, trasom koja i danas uglavnom postoji i koristi se ispod Pareža, preko Ravne Stijene do Crnog Vrha, i druga trasa uz Pljaske a treća uz Raćevsku rijeku odnosno preko Raćeva. Vjerovatno je da su u srednjem vijeku su ravnopravno korišćene sve tri trase puta i sve se sastaju pod Koznikom koji bi bilo nemoguće izbjeći.

Dakle od karavanske stanice Breza karavani su se, spuštali do Koznika radi carinjenja. Kako je grad imao podgrađe i stalnu posadu i bio u neposrednoj blizini, a odatle su najčešće nakon odmora nastavljali na jug preko Maoča i Jezera prema Dubrovniku ili ređe zapadno prema današnjim Pljevljim i Foči a zatim opet prema Dubrovniku. Nazivi „sotto Cosiza” i „Spodcosice” upućuje na zaključak da je Koznik imao podgrađe odnosno trg. Posebno je neobično što se slovenski oblik Podkozica (Spodcosice) javlja u jednom latinskom dokumentu, a što je oblik i naziv koji imamo i danas, i koji se i danas koristi.

Na osnovu izloženog u istorijskim dokumentima, može se zaključiti da je Breza pripadala bosanskoj državi i da je u vreme Sandalja Hranića i Stefana Vukčića Kosače (Hercegovini) bila granično mesto između Srbije i Bosne, te da se nalazila na putu koji je od Dubrovnika vodio u Komaran, odnosno zadnje mjesto u bosanskoj državi prije Komarana.

Prema tome, srednjovekovnoj Brezi, kao užem pojmu, odgovaralo bi današnji zaseok Purića Breza, koje se nalazi između sela Kozice – Koznika koji je bio granično utvrđenje u Bosanskoj državi i Komarana  – granice u Despotovini. Ovo je tvrdnja autora do koje je došao pregledom dostupnih dokumentata i terena a navedeno je logičan zaključak. U širem smislu ovaj autor smatra da se pod Brezom može posmatrati isključivo kasnije pominjani Koznik, jer zaseok Breza, čak i da se uzme lokacija Purića Breza, ili  i Gačevića Breza za koju dr. Ćuk tvrdi da se radi o srednjevjekovnoj Brezi, ne radi se o lokacijama za koje može da se tvrdi da su imali veći broj stanovnika. Dakle pod pojmom stanovnici Breze koji se često navodi kod Dubrovčana, ne možemo nikako imati u vidu stanovnike usko definisanih naselja koja ni jedno ni drugo ne pružaju uslove za veći broj ljudi ili možda razvijeniji oblik naselja, već se može govoriti o stanovnicima Kozice u širem smislu, odnosno Koznika.

Pa je prema tome Breza koja je u ataru sela Kozice bila karavanska stanica ali da se roba pregledala i carinila u Kozniku, koji je mogao da ima čak i do više stotina stanovnika zbog rudnika, manastira i tvrđave ali i zbog prirodnih karakteristika, obilja vode položaja i dr. U prilog navedenoj tvrdnji je i to da se Breza pominje intezivno do otprilike 1430 u Dubrovačkim dokumentima dok kasnije pojam Breza se sreće veoma rijetko jer se koristi naziv Koznik (Shoznich). Promjena imena naselja u srednjem vijeku nije rijetka već naprotiv veoma česta (npr. promjena Vrhobreznice u Breznik a kasnije u Pljevlja).

Od strane svih eminentnih autora se navodi se da je u srednjem vijeku naselje Breza bilo smješteno na uzvišenju, i vjerovatno utvrđeno jer bi mu na taj način, kao pograničnom mjeestu, sama priroda pružala zaštitu, takve i opisane karatkteristike danas odgovaraju samo Kozniku.

Da je mjesto Breza bilo utvrđeno, a čemu u prilog govori dokument u kojem se pominje podgrađe Breze. Naime, dubrovački trgovac Ljubiša Miloradović zaključio je 16. avgusta 1436. godine ugovor sa dvojicom Vlaha prenosnika o prenosu 26 tovara robe „u Podbrezu i jedno drvo zvano kruška”. Ukoliko je navedena tvrdnja tačna a nema potrebe da u istu sumnjamo danas bi navedeno utvrđenje moglo da se identifikuje, dok je jedino kao takvo moguće identifikovati Koznik odnosno Jerinin Grad.

Dubrovački trgovci su, sudeći po učestalosti slanja i količi ni robe, pokazivali znatan interes za Brezu i Komarane. Istovreme no su, svakako, prodavali i kupovali robu. Od artikala, koje su prodavali, najčešće se pominju tkanine, zatim mrčarija, kalaj i šalitra. S druge strane, Breza i Komarani su se nalazili u izrazito stočarskom kraju, tako da su se dubrovački trgovci tamo mogli snadbijdevati stokom i stočarskim proizvodima, kožama, lojem, voskom i drugom robom. I pored toga, u pomenutim mestima Dubrovčani se nisu duže zadržavali, pošto je Breza kao granično mesto, po svoj prilici, sve vrijeme zadržala karakter življeg tranzitnog mjeesta. Komarani su, za razliku od Breze, imali sve odlike karavanske stanice.

Dakle mišljenja sam da je izjednačavanje pojmova Koznik i Breza jedino pravilno, jer jedino mjesto sa svim opisanim karakteristikama, da je utvrđeno, da ima podgrađe, da je stalnog karaktera, da je gusto naseljeno može biti Koznik.

Sluge dubrovačkog trgovca Nikše Vlatkovića boravile su početkom 1436. godine u Komaranima. Najverovatnije su bili zaduženi da brinu o preuzimanju robe prispele iz Dubrovnika, zatim o njenoj prodaji, pretovaru i slanju dalje u Srbiju ili Carigradskim putem u unutrašnjost Balkanskog poluostrva. U to vrijeme, međutim, većina dubrovačkih trgovaca koji su slali robu u Brezu i Komarane boravila je i poslovala u Srbiji. Treba pomenuti, prije svih, poznatog trgovca Nikolu Tvrtka Glavića koji je bio gotovo tri decenije stalno nastanjen u Prištini. Isto tako, Nikola Živolina Stanišić, Martol Mišljenović, Mako i Marin de Tani, Nikša Vlatković, i drugi, takođe su, godinama živeli u Prištini.

Robu su slali u Brezu i Komarane i trgovci koji su godinama poslovali u Rudniku. To su Simko Marojević, Bartol Marinčetić, Splićanin Nikola Tomazi i drugi. Za razliku od građana, članovi dubrovačkih vlasteoskih porodica javljaju se u manjem broju kod zaključivanja ugovora o prenosu robe u Brezu i Komarane. Od svih njih najčešće se pominju članovi porodice Sorkočević i Borđić.  Svi pomenuti trgovci izvozili su iz Srbije prvenstveno srebro u Dubrovnik, Veneciju i na Mediteran, a u Srbiju uvozili iz Dubrovnika tkanine i drugu robu. Robu su do i od Breze (Koznika) i Komarana prevozili lokalni stanovnici tzv. prenosnici i to u većini slučajeva. To su bili, uglavnom, braća Klapac i Stanoje Stanković, a nekoliko puta Klapčevi sinovi Vlatko i Miroslav, zatim Herak Milošević, Vukša Bujak, Dubrovac Hrebeljanović i drugi.

Ugovori koji se odnose na Brezu i Komarane sadrže, kao i svi ostali ugovori o karavanskoj trgovini, osim imena trgovaca i ponosnika, takođe i broj tovara ili konja, vrstu robe, iznos naknade za prenos (nekad se ponosnicima davala i napojnica od jednog groša, zvana primićurina). Osim toga, ima slučajeva kada je u ugovorima izričito navedeno i vrijeme polaska karavana, a samo izuzetno i mjesto polaska. Potrebno je još jednom pomenuti samo najvažnije parametre – cijenu prevoza i broj tovara. Naknada za prevoz do Breze i Komarana iznosila je od najmanje 6 do najviše 12,5 perpera po tovaru. U jednom karavanu bilo je najmanje tri, a najviše 90 konja, odnosno tovara.

Dr. Ćuk u svom članku navodi 34 popisana karavana koji su carinjeni u Brezi i to u periodu od 18.05.1422. godine do 15.04.1437. godine. Većina opisanih karavana je trgovala tkaninama, kalajem i sapunom (zanimljivo je da je sapun u ovim krajevima krajem 19. vijeka bio teško dostupna luksuzna roba, a tokom srednjeg vijeka se čak i proizvodio kod nas).

Poznato je da se stepen razvijenosti nekog mjesta može odredi ti prema prisustvu Dubrovčana i prema intenzitetu poslovanja domaćih trgovaca. Dubrovčani se, kao što je već rečeno, nisu duže zadržali u Brezi.

O domaćem stanovništvu gotovo da i nema podataka. Doduše, u razdoblju od 1436. do 1438. godine pominju se stanovnici Breze u Novom Brdu. Međutim, ne može se sa sigurnošću tvrditi da se podaci ne odnose na stanovnike neke Breze koja se nalazila u blizini Novog Brda ili baš ove Breze (Koznika). Stoga se može reći da Breza pripada onim naseljima koja su, kao granična mjesta prema srpskoj državi, za sve vreme zadržala karakter življeg tranzitnog mesta. Zbog strateškog značaja ovog položaja, naselje Breza je nastala bar u vrijeme kada je Polimlje postalo granična oblast između Srbije i Bosne. Dvadesetih i tridesetih godina XV veka, u vreme Sandalja Hranića i Stefana Vukčića Kosače, granica u Polimlju se ustalila, a tada je porastao i interes Dubrovčana za trgovačko poslovanje u pomenutim mestima. Nastanak Komarana, poznate karavanske stanice na teritoriji Despotovine, može se takođe vezati za isto razdoblje.

Kao što smo već naglasili trgovačkoj aktivnosti stanovnika Koznika odnosno Breze (kako ga ko u kojem dokumentu naziva) takođe se malo se zna, a ono što je ostalo sačuvano govori da su bili, kao i mnogi trgovci iz unutrašnjosti, povezani raznim poslovima s Dubrovčanima. Dubrovački trgovac Brajko Bogosalić podneo je u ime svog sina Maroja 22. septembra 1422. godine tužbu protiv trojice Dubrovčana i nekog Mikocija iz Koznika (Schosnich). Brajko se žalio da su mu oni napali i opljačkali sina Maroja u njegovom dućanu u Trgovištu. Hrelja Bujak[10] iz Koznika (Hrellia Buiach de Shosnich) uzeo je kredit 1437. godine u Dubrovniku, zbog trgovine suknom u visini 70 obračunskih perpera u srebru, od Madoja Gojakovića dubrovačkog zlatara i obavezao se da će dug vratiti u roku od 6 mjeseci uz interes. Za sumu od 40 perpera jemac mu je bio njegov brat Vukša, što upućuje na zaključak da Hrelja još nije bio dovoljno poznat u Dubrovniku u smislu trgovine, odnosno da je u grad došao prvi put, međutim činjenica da je jedan dio kredita dobio bez jemstva, znači da je u Dubrovniku njegov porodični status bio donekle određen preko brata koji je nesumnjivo već imao određene trgovačke poslove.

U dubrovačkim dokumentima zabeleženo je još u prvoj deceniji XV vijeka prostor oko Kozice počeli su naseljavati vlasi. Stefan Radosalić, vlah iz Kozice (Vlachus de Cosize), pominje se u Dubrovniku 22. jula 1415. godine u vezi s ispašom neke stoke. Četvrt vijeka kasnije, 16. decembra 1442. godine, Boljat Bogosalić, vlah iz Kozice (Morolacus de Cosica), nalazio se u Dubrovniku, gde je prodavao stoku. Iz Srbije je, kao što je poznato, uveliko otpremana stoka u Dubrovnik tokom srednjeg vijeka. Koznik u srednjem vijeku je nesumnjivo pripadao župi Kričak kao i Maoče.

Dubrovčani su se žalili u februaru 1445. godine na novu carinu na stoku što prolazi „sotto Cosiza a Maozo” a koju je uveo Stefan Vukčić Kosača. Tu je stoka koju su trgovci otpremali u Dubrovnik iz srpske države ulazila u hercegovu zemlju. Domaći trgovci iz Kozice takođe su odlazili u Dubrovnik po kredite. Radoje Pribićević iz Podkozice (Spodcosice de Prepogle) ostao je dužan Grubačeviću, poznatom dubrovačkom trgovcu i suknaru, 35 dukata.

O daljoj istoriji naselja Breze i Komarana nema, koliko nam je poznato, podataka u istorijskim izvorima. Kada je ovaj kraj došao pod tursku vlast. Kao jedna od nahija u Polimlju pominje se 1485. godine i nahija Komarani. Vrlo je vjerovatno da je Koznik pao pod tursku vlast 1466 ili ranije padom Hercegovine. Po predanju prilikom zauzimanja turci nisu uništili tvrđavu već su pustili posadu[11]

Manastir je kao što smo naveli smješten oko 500 m zapadno od tvrđave pored rimskog puta a neposredno pored izvora Kaluđerska česma. O manastiru se ne zna mnogo ako se išta zna jedino se pretpostavlja da je razoren negdje oko 1500. godine, te da se monasi povukoše na pusto mjesto Dubočicu gdje se vremenom a nakon obnove patrijaršije ustanovio manastir sv. Nikole. Ne zna se kom svetitelju je bio posvećen manastir u Kozniku a pretpostavka je ili da je bio posvećen Sv. Nikoli ili Rođenju presvete Bogorodice – Maloj Gospojini. Pregledom ostataka može se konstatovati da je manastirska ekonomija bila veoma razvijena, jer je na terenu identifikovano preko 10 manastirskih zgrada. Ipak bez arheološke nauke teško je tvrditi bilo šta konkretno. Zanimljivo je da je vezano za manastir, najviše legendi o zakopanom zlatu koje se mogu naći i pročitati.

Pregledom istorijskih dokumentata ali i pregledom terena, svo vrijeme se javlja prirodan i logičan zaključak koji je naveden u tekstu, da je u prvim godinama 15 vijeka za utvrđeni grad i carinarnicu Koznik uobičajen naziv je bio Breza, što je bilo izvorno ime dok je kasnije razvojem trgovine i dolaskom na vlast Hercega Stejepana grad i trg dobio naziv Koznik, pa je iz tog razloga ime Koznik dominantno od 1440 godine kako u trgovačkim dokumentaima tako i u hercegovim poveljama. Grad se javlja krajem 14 a gasi se sredinom 15 vijeka, u jednom trenutku on je hercegova riznica jer je njegov prihod od carina punio kasu države. Nadajmo se da će današna država smoći snage da finansira arheološka istraživanja u samom gradu i okolini čime će bar dio tajni koje krije istorija izaći na svjetlo dana.

Autor
mr. Stevan Gajević
u Podgorici 15.03.2021. godine

---

[1] Legenda o zakopanom blagu koje su austrougari iskopali u prvom svjetskom ratu zaista postoji i još uvijek se prepričava

[2] Srpaka kraljevska akademija, Dr. Mihailo Dinić “Zemlje Hercega Svetoga Save”, Beograd 1940

[3] Misli se na vojne topografske karte razmjere 1:25000

[4] Konstantin VII Porfirogenit „O temama i narodima“ Mandala Beograd 2014. godine

[5] Vidjeti Dr. Đorđe Janković „Predanje i istorija crkve u svetlu arheologije“ Projekat Rastko 2016. godine i Bogoslovski fakultet u Beogradu

[6] Prilikom iskopavanja i uređenja izvora u imanju Gajevića 80-tih godina 20 vijeka pronađena je kamena česma od pravilno tesanog kamena sa kamenom stublinom koja nažalost nije sačuvana.

[7] Komarani se pominju i u hristovulji Sv. Stefana Dečanskog – prim.autora

[8] Pretpostavka da se tu u današnjim Klekama nalazila srednjovjekovna stanica Klek, ili kastrum kako se naziva u Povelji kralja Fridriha. Međutim i pored jasno izražene logike, jer bi jedna takva postaja nadzirala prolaz Ljutičkim poljem autor nije uspio da izvrši eventualno lociranje ostataka.

[9] O ovoj temi je dosta govorio moj đed Vladimir pa skoro uvijek kada se pomene Crni Vrh. Put je oduvijek bio tema za „misterije“ koje su se dešavale na njemu i oko njega, npr svatovi koji nisu stigli za djevojku, zakopano blago ili sl.

[10] Bujaci su u Kozici starosjedioci a u 18 vijeku mijenjaju prezime u Gajević po knezu Gaju ličnom prijatelju Semanovića. Ipak u turskim dokumentima Manastira Svete Trojice kod Pljevalja a posebno u popisu poslije mladoturske revolucije 1908. godine i dalje se navode kao Bujaci. Ne treba ih miješati sa Bujacima koji su doselili privremeno u Kozicu u u 19 vijeku.

[11] Zapisi Vojina Gajevića

O autoru:

Stevan Gajević je rođen 11/02/1974. godine u Podgorici, Crna Gora

Radi kao sudski vjestak.

Stevan Gajević je karijeru sudskog vještaka započeo 2014. kada je i dobio stalnu licencu. Više desetina uspješnih predmeta za Više i Osnovna tužilaštva te za Sudove u Crnoj Gori govore o kvalitetu vještačenja. U predhodnom periodu Vještak Gajević je radio u bankarskoj industriji, gdje je bio pomoćnik direktora Hypo Alpe Adria banke za pitanja Bezbjednosti i Usklađenosti poslovanja, kao i u Upravi Policije na poslovima prevencije i suzbijanja kriminaliteta u Bankarskom poslovanju.

Vještak Gajević Stevan je magistar ekonomskih nauka, magistrirao na Univerzitetu Crne Gore – Ekonomski fakultet u Podgorici, a u Sloveniji u prestižnoj školi IEDC na Bledu uspješno je završio srednji program MBA.

licenca broj 1215 od 24.04.2014.

adresa: Bul. Pera Ćetkovića 131, Podgorica, Crna Gora
telefon: (+382) 67 276 404
[email protected]