Koznik, u narodu poznat kao Jerinin grad je stari srednjovjekovni utvrđeni grad koji se nalazi na desnoj obali Kozičke rijeke, kod sela Kozice, 25 kilometara jugoistočno od Pljevlja, na oko 1200 metara nadmorske visine.

Koznik se u dokumentima prvi put pominje u prvoj polovini XV vijeka, tačnije 1441. godine u pisanim izvorima Dubrovačke arhivske građe. Kao Castrum Koznik ( Schoznich ), grad se pominje i u povelji Fridriha III ( 1452-1493 ) hercegu Stefanu Vukčiću Kosači ( 1435-1466 ) iz 1448. godine. 

Može se slobodno reći da je Koznik tipičan primjer prilagođavanja osnove utvrđenja terenu i maksimalno korišćenje prirodnih oblika stjenovitog brda, kako bi grad bio što manje pristupačan. Grad ima jako izdužen oblik u osnovi. Ostaci grada stvaraju sliku skladno izdignutih zidina sa visokim i strmoglavim liticama iznad Kozičke rijeke, dajući efektnu viziju sjedinjenosti grada i brda na kojem leži sa kulama i zidinama koje su služile za zaštitu i odbranu obližnjeg rudnika gvožđa.

Srednjevjekovna citadela je uočljiva i prostire se pravcem sjever – jug oko 120 metara dužine i oko 20 metara širine. Kula je smještena na južnom, najvisočijem dijelu tvrđave. U osnovi je četvorougaona i pogodna za odbranu. Središnja kula je četvorougaona, nešto je manja i povezana je odbrambenim zidom sa sjevernom kulom. Sjeverna kula je najprostranija osnova pa se pretpostavlja da je služila kao mjesto stanovanja posade. 

Položaj Koznika u srednjem vijeku

Koznik je, očigledno, bio granično utvrđenje kroz koje je vodio vrlo važan trgovački put od Dubrovnika ka Mileševi i Prijepolju pa je trgovina bila vrlo razvijena. Iz sačuvanih dokumenata može se pretpostaviti da je čak možda bio i pazarište, i najvjerovatnije stanica na karavanskom putu od Dubrovnika prema Mileševcu i dalje Malom brdu.

Selo Kozica se u to vrijeme pominje u dubrovačkim dokumentima.

U Dubrovačkim zapisima iz 1442. godine pominju se trgovci iz Koznika koji su raznim poslovima bili povezani te rado trgovali i koristili finansijske usluge Dubrovčana.

Te 1442. godine je ostalo zabilježeno da je dubrovački trgovac Brajko Bogosalić podnio tužbu protiv trojice dubrovačkih trgovaca i nekog Mikocija iz Koznika ( Schosnich ) da su mu napali i opljačkali sina Maroja u dućanu u Trgovištu.

Takođe, zabilježeno je da je Radoje Grbačić iz Koznika, 6. maja 1441. godine uzeo kredit od 50 perpera od Petra Pucića i da će kredit vratiti u roku od dva mjeseca.

Stanovnici ondašnje Kozice su, očigledno imali vrlo razvijene trgovačke poslove s Dubrovčanima. To potvrđuje još jedan pisani dokument. 

Podkozičanin, neki Radoje Pribićević ( Spodcosize de Prepogle ) ostao je dužan Radiču Grubačeviću, poznatom dubrovačkom trgovcu i suknaru, 35 dukata.

Prema mišljenju arheologa, Jerinin grad je, iz nekih razloga ostao nepotpuno završen. Najvjerovatnije je da su njegovu dalju gradnju omela turska nadiranja na Balkan. Zato je ostao i nedovoljno istražen i zaštićen.

Ponajviše podataka o Kozniku dao je M. Savić iz Beograda, koji ga je istraživao pedesetih godina prošlog vijeka kada se pokušavalo sa ponovnim otvaranjem rudnika gvožđa u njegovom susjedstvu. Medaljon Sv. Dimitrija, Osnova Jerininog grada, Nadgrobne ploče, Medaljon Sv. Dimitrija s natpisom na srpskom jeziku, odliven od željezne šljake kozičkog rudnika gvožđa, potiče iz 13 vijeka. Nadgrobne ploče i spomenik potiču iz groblja koje se nalazi pored Jerininog grada.

Iako su pisani tragovi postojanja Koznika datirani u XV vijeku, arheološkim pregledom lokaliteta identifikovana je trasa rimskog puta koji je vodio iz Municipiuma S, pored navedenog grada sve do Kolovrata u Prijepolju i služio je kao zimska ruta ( zbog nemogućnosti obavljanja saobraćaja preko Jabuke ).

Očigledno da je Koznik imao i podgrađe jer na to upućuju nazivi Sotto Cosiza i Spodcosize. Ono nije definisano arheološki, ali sudeći po položaju groblja, te pejzažnim pregledom terena, može se zaključiti da se radi o platou odmah ispod bedema, sjeverozapadno od glavne kule.

Rezervoar pitke vode – košnice, nalazi se na 10 metara sjeverno od srednje kule sa istočne strane odbrambenog bedema unutar grada.

Jugozapadno na oko 450 metara od grada, pored trase rimskog puta postoje ostaci srednjevjekovne crkve ili manastira ( Manastir Orlić ), pored kojeg se nalazi izvor poznat kao “Kaluđerska voda”. Po usmenom predanju manastir je uništen u XVII vijeku.

Koz(n)ički rudnik

Tragovi rudarenja sačuvani su i danas postoje u ataru sela Kozice gdje se u srednjem vijeku nalazio aktivan rudnik gvožđa.

Ruda je bila vrlo dobrog kvaliteta, eksploatacija je bila laka, što je, svakako, uslovilo da se na tom mjestu podigne utvrđenje i mnogo ranije nego što nalazimo u dubrovačkim dokumentima. Pretpostavlja se da je rudnik korišten u starom vijeku, upravo od strane Rimljana a kasnije i ( Vizantinaca ) Romeja o čemu postoji usmena tradicija o lokaciji tzv. grčkih grobalja. Takođe se pretpostavlja da je Koznik u srednjem vijeku bio naseljen dominantno Sasima, koji su iskopavali rudu.

Po kazivanju mještana koji još živi eksploatacija rude je obnovljena krajem 40-tih godina XX vijeka, ali se od projekta brzo odustalo, najvjerovatnije usled istorijskih okolnosti ( izolacija tadašnje Jugoslavije ). Upravo tada, krajem 40-tih godina XX vijeka, od strane Ministarstva Ruda i Šuma tadašnje Jugoslavije, izrađena je studija isplativosti korišćenja rudnih nalazišta u opštini Pljevlja. U navedenoj studiji opisan je i dat nacrt Koznika, sa detaljnim prikazom sa četiri odbrambene kule u gornjem gradu te okruglom kulom u donjem gradu. U istom dokumentu se navodi da je tokom rudarskih radova pronađen stariji potkop u rudniku koji ukazuje na vrlo star rad, pa se pretpostavlja da se radi o antičkoj eksploataciji rude.

Legenda o Kozniku

U srednjem vijeku postojao je veliki broj sličnih gradova i utvrđenja koji su i danas dobro očuvani. Locirani su na pogodnim uzvišenjima i služili su za zaštitu i odbranu. Građeni su na skoro identičan način i svi se uglavnom zovu Koznik ili Jerinin grad. Uz sve njih idu kazivanja kako ih je gradila prokleta Jerina, obavezujući podanike na kuluk i argatovanje. Grede i kamen su tovareni, kako predanja kazuju, na koze i jarčeve koji su ih iznosili do vrha strmih litica, na kojim je grad zidan.

Kad je grad Koznik sagrađen, kazuje legenda, prokleta Jerina je naredila da se otisnu skele, dok su četvorica glavnih neimara ostala bespomoćna nad ambisom. Valjda nije željela da odaju tajne podignutog grada. Prema kazivanju koje i do danas traje, neimari su pokušali da se spasu tako što su napravili krila od dasaka. Jedan je pao u provaliju i nastradao. Drugi, zvani Orle, je uspio da poleti i da se spusti u blizini grada. To mjesto je prozvano i danas se zove Orlić. Treći, Ostoja, preletio je preko rijeke i to se mjesto po njemu prozvalo Osoje. Četvrti je dugo klepetao, klopotao krilima i spustio se na uzvišenje koje se i danas zove Klopet.