I ovog 21. oktobra, uprkos pandemiji korone, u Kragujevcu se održava Veliki školski čas – sjećanje na masovna strijeljanja u Srbiji u jesen 1941. za koja je odgovoran i koja je počinio njemački Verhmaht.

U jednom od najvećih zločina njemačke vojske u Drugom svjetskom ratu, u strašnoj odmazdi Vermahta u Srbiji, samo od oktobra do decembra 1941. ubijeno je do 30 000 nedužnih civila: muškaraca, žena i djece.

Streljanje 2.264 ljudi u Kragujevcu 21. oktobra postalo je simbol stradanja svih njih. Tog dana je strijeljano 300 đaka gimnazije i na desetine djece. Najmlađi među njima je bio 11-godišnji Rom, čistač cipela.

Tragove neopisivog zločina ostavile su i žrtve i njihovi hladnokrvni dželati.

„Najduže traje iskopavanje jama, dok samo strijeljanje ide vrlo brzo (100 ljudi, 40 minuta). Moj lični utisak je da tokom strijeljanja nema emocionalnih problema. Oni se javljaju danima kasnije, kada se o tome razmišlja, uveče, na miru, izvijestio je poručnik Valter“, piše njemačka istoričarka Mari-Žanin Čalić, u svojoj nedavno objavljenoj knjizi „Tito,večiti partizan“.

Okupacija, neočekivani ustanak i dolazak Bemea

Bombardovanjem Beograda 6. aprila 1941. nacistička Njemačka je napala Jugoslaviju i osvojila je sa svojim saveznicima u roku od nekoliko nedjelja. Međutim, u zemlji se ubrzo formirao otpor protiv okupatora.

Berlin je bio naročito iznenađen i iritiran snažnim otporom u Srbiji – koja je u raskomadanoj zemlji jedina bila pod direktnom upravom Njemačke. Osim toga, oko 180 000 Srba, ratnih zarobljenika poražene vojske, već su bili odvedeni na prinudni rad, u Njemačku.

Zbog toga Adolf Hitler lično postavlja svog zemljaka, austrijskog generala Franca Fridriha Bemea za opunomoćenog Glavnog komandanta u Srbiji i nalaže mu da „najoštrijim sredstvima uspostavi red u čitavoj oblasti“.

Do dolaska Bemea u septembru 1941. u Srbiji su kao okupatori operisale četiri specijalno formirane, ali nepotpune i loše naoružane pješadijske divizije Verhmahta, od kojih su dvije činili Njemci (704 i 714), jednu Austrijanci (717), a jedna je bila mješovita, (718) činili su je uglavnom Austrijanci, ali i istočni Njemci. Beme zato dobija i dvije divizije kao pojačanje.

Već 10. oktobra on izdaje komandu da „svi komunisti, svi muški stanovnici za koje su sumnja da su komunisti, svi Jevreji, određeni broj nacionalističkih i demokratski nastrojenih stanovnika, budu uhapšeni kao taoci“. U slučaju gubitaka Vermahta, strijeljački odredi Vermahta moraju da strijeljaju taoce – 100 za svakog ubijenog i 50 za svakog ranjenog.

„Sredinom oktobra 1941. šef civilne uprave u Srbiji, SS-ovac Harald Turner svom prijatelju piše o strijeljanjima u Srbiji: Dragi Riharde! Nije to lijep posao! Ali to se mora, da bi ljudima jednom za svagda bilo jasno šta znači i samo napasti njemačkog vojnika. A s druge strane, ovo je najbrži način za rješavanje jevrejskog pitanja“, navodi Mari Žanin Čalić.

Šta je bilo sa odgovornima za strijeljanja?

Strijeljanjem u Kragujevcu rukovodio je više nego revnosno major Paul Kenig, iz 717. divizije. On je preživeo rat, a šezdesetih godina je istraga protiv njega obustavljena. I onda mu se gubi trag.

Paul Hofman koji je komandovao tom zloglasnom 717. divizijom, bio je tri godine u zarobljeništvu i umro je 1979. u dubokoj starosti. Valter Hingofer, koji je takođe te jeseni komandovao dvijema divizijama u Srbiji, umro je 1951. u Beču.

Johan Fortner, komandant 718 divizije je uhapšen i isporučen Jugoslaviji. U Beogradu je osuđen na smrt i obješen 26. februara 1947. Harald Turner je takođe isporučen Jugoslaviji i iste godine obješen.

Beme je uhapšen i prebačen u Nirnberg. Kada je postalo izvjesno da će biti isporučen Jugoslaviji, maja 1947. izvršava samoubistvo, bacajući se sa četvrtog sprata u istražnom zatvoru.

Poslije rata – Šumarice

Prostor na kome je izvršeno strijeljanje u Kragujevcu, pretvoren je 1953. u memorijalni park Šumarice, gdje se održava niz manifestacija kojima se odaje pošta žrtvama strijeljanja u Srbiji i svake godine Veliki školski čas.

Ove godine, zbog pandemije korone, centralnoj manifestaciji će prisustvovati samo učesnici programa i zvanice. Među njima je i Dorotea Gizelman, zamjenica ambasadora Njemačke u Srbiji.

Predstavnicima Njemačke je neposredno poslije rata dolazak u Šumarice bio zabranjen, rekao je za DW Nenad Karamijalković, iz Muzeja „21. oktobar“. Posjete su počele krajem pedesetih, prvo iz DDR-a, a dvije decenije kasnije i iz Zapadne Njemačke.

Parlamentarna delegacija Njemačke bila je u posjeti 2002., a od 2003. Ingolštat i Kragujevac su gradovi partneri. Mladi iz Hanovera i Hamburga uspostavili su razmjenu đaka. Njemačko društvo za međunarodnu saradnju, donacijom od 15 miliona eura pomaže renoviranje monumentalnog muzeja.

Mnogo toga govori u prilog pomirenja i želje da se odaje pošta desetinama hiljada nedužno stradalih u Srbiji.

Istorija se piše dalje

Posljednji preživjeli strijeljanja u Kragujevcu preminuo je prije samo dvije godine. Istorija strahota 1941. u Srbiji nije do kraja napisana, i piše se dalje – u zemlji žrtava i u zemljama počinilaca.

Mnogo toga još može da se uradi na zatvaranju otvorenih rana. Velika prilika za to pruža se ponovo 2021. kada se obilježava 80 godina od početka invazije Hitlerove Njemačke na Jugoslaviju i masovnih strijeljanja nedužnih civila u Srbiji.

Rasprava se otvara već početkom naredne godine, prikazivanjem dokumentarnog filma „Dva lica rata“, koji se dobrim dijelom bavi strijeljanjima civila u Srbiji. Autor te produkcije austrijskog javnog servisa ORF je Zoran Dobrić, višestruko nagrađivani istraživački novinar iz Beča.

Postoji inicijativa da se naredne godine u Kragujevcu nađe i neko od visokih zvaničnika iz Njemačke, potvrđeno je za DW. Da li će do toga doći, umnogome zavisi razvoja pandemija korone.