piše: Danilo Milikić, psiholog

Rano djetinjstvo je veoma važan period u životu svakog pojedinca, uspješan razvoj djeteta u ovom životnom periodu predstavlja sigurnu osnovu za dalji razvoj i produktivni život. Ovo je period života gdje se odvijaju brojne promjene i od biološki nezrelog, bespomoćnog djeteta se izrasta u relativno zrelo biće člana društvene zajednice. Imajući u vidu specifičnost i dinamiku razvojnih promjena u ovom periodu života, rano djetinjstvo, istraživači vide na različite načine. Jedni naučnici imajući u vidu neophodnu pomoć i podršku koja je potrebna djetetu na ovom uzrastu, ograničavaju rano djetinjstvo do 3. godine života djeteta, drugi autori oslanjajući se na biološke karakteristike ranog djetinjstva govore o 2.-3. godini života i predstavlja nastavak prethodnih faza razvoja i to: prenatalnog razvoja (razvoj pre rođenja); period odojčeta (prva godina života djeteta). I na kraju određene teorije „šire“ period ranog djetinjstva do polaska u školu odnosno prvih šest godina života djeteta.

O značaju ranog djetinjstva, kao i o specifičnosti i dinamičnosti tog životnog perioda govore mnoge studije i razvojne teorije. Studija koja je više puta citirana a koja ukazuje na „bujicu“ razvojnih promjena koje su prisutne kod djeteta, kao i na izazove sa kojim se dijete suočava i grandiozni napredak koji ostvaruje jeste studija Bakera i Rajta. Autori studije su pratili u toku jednog dana, sedmogodišnje dijete od trenutka kada se probudilo do odlaska na spavanje. Oni su evidentiranjem aktivnosti djeteta, došli do zaključka da dijete u toku jednog dana učestvovalo u 1300 različitih aktivnosti, u različitim okruženjima, koje su uključivale stotinu objekata i desetak različitih osoba. Kao što sam rekao, brojne su i teorije koje govore o značaju ranog djetinjstva u životu pojedinca. Ovom prilikom navešćemo samo neke od njih a koje govore o ranom djetinjstvu: psihoanalitička teorija Sigmunda Frojda, teorija psihosocijalnog razvoja Erika Eriksona, teorija kognitivnog razvoja Žana Pijažea.

U osonovi psihoanalitičke teorije nalazi se shvatanje Sigmunda Frojda da zdrava ličnost zahtjeva zadovoljenje nagonskih potreba, strukturu ličnosti čini ID, EGO i SUPEREGO a stadijumi kroz koje se ličnost razvija: oralni (od rođenja do 18. mjeseca); analni (od 18. mjeseca do 3. godine); falusni (od 3. do 5. godine); latentni (od 6. do 12. godine) i genitalni stadijum. ID je najprimitivnija struktura ličnosti i izvor je nagona i svega što je impulsivno, iracionalno, animalno, narcističko i djeluje po načelu zadovoljenja pri čemu ne poznaje nikakva pravila i ograničenja. EGO se razvija tokom prve godine, racionalan, izvor intelektualnih funkcija, predstavlja izvršni organ i djeluje po načelu realnosti. EGO treba da posjeduje određenu snagu i integritet kako bi izdržao stalni sukob između zahtjeva nagona ID-a, sa jedne strane i realnosti i SUPEREGA sa druge strane i da usmjeri i omogući zadovoljenje tih nagona kada se pojavi „realni objekat“. SUPEREGO se razvija između 3. i 6. godine i predstavlja unutrašnje moralne vrijednosti društva, načela po kojim djeluje jeste moralnost, odnosno društvena pravila koja su stečena tokom socijalizacije. Frojd je vjerovao da se razvoj odvija iz prelaska iz stadijuma u stadijum, pri čemu dolazi do prenosa nagona odnosno energije zadovoljstva libida u pojedine dijelove tijela odnosno erogene zone. Ako se svaki stadijum u ranom djetinjstvu završi uspješno, odnosno ako ne ostane neka tema nezavršena na određenom stadijumu, dolazi do razvitka zdrave ličnosti a u suprotnom do fiksacije libida. Na osnovu ovoga možemo da vidimo značaj koji je Frojd dao ranom djetinjstvu i njegovom uticaju na dalji razvoj ličnosti a samim tim je i jasnija Frojdova maksima „dijete je otac čovjeka“.

Erika Eriksona osmostepena teorija psihosocijalnog razvoja, opisuje rast i razvoj fokusirajući se na društvenu interakciju i konflikte koji nastaju tokom različitih faza razvoja. Erikson na period ranog djetinjstva gleda kao na razvoj djeteta do 3. godine života.. Izazovi koji se javljaju na ovom uzrastu, po ovom teorijskom shvatanju odnose se na razrešenje prve dvije razvojne krize, pozitivni ishod ili formiranje vrlina koje se odnose na: sticanje povjerenja u okolinu, razvijanje doživljaja sigurnosti, razvijanje sposobnosti da se izbori sa frustracijom i odloži trenutno zadovoljenje potreba, dobra samokontrola itd. Nasuprot tome negativno razrešenje krize ranog djetinjstva odnosi se na: stvaranje negativne slike o okolini, doživljaj rezignacije, odbojnosti i sumnje, negativne slika o JA, koju određuje nisko samopoštovanje.

Najpoznatija teorija koja se bavila kako dijete razmišlja i gradi svoje znanje jeste teorija Žana Pijažea, teorija kognitivnog razvoja. Ova teorija na dijete gleda kao na aktivnog učesnika, “malog naučnika” koji u stalnoj interakciji sa socijalnom sredinom, provjerava vlastite pretpostavke o spoljnom svijetu, svojim iskustvima i odnosu sa drugim ljudima. Kognitivne sposobnosti djeteta u ovom periodu života a i kasnije, se razvijaju u cilju adaptacije u spoljašnjoj sredini. Adaptacija u spoljašnjoj sredini se odvija pomoću dva procesa i to: asimilacije i akomodacije. Ova dva procesa se javljaju zajedno i u zavisnosti od situacije nekada je jedan proces primaran a nekada drugi. Asimilacija predstavlja manipulisanje objektom u cilju njegovog prilagođavanja postojećim kognitivnim strukturama a akomodacija predstavlja mijenjanje sopstvenih kognitivnih struktura (shema) u cilju prilagođavanja zahtjevima sredine. Pijaže govori o četiri stadijuma razvoja: senzomotorni (od rođenja do 2. godine); preoperacioni (od 2. do 7. godine); konkretno-operacioni (od 7. do 11. godine i karakteriše ga pravilna upotreba logike) i na kraju formalno-operacioni stadijum (oko 12. godine i nastavlja u toku odraslog doba- karakteriše ga sposobnost apstraktno logičnog razmišljanja i zaključivanja na osnovu dostupnih informacija kao i na hipotetričke situacije). Ovom prilikom govorimo o prva dva stadijuma razvoja, pošto odgovaraju datoj temi odnosno ranom djetinjstvu. Senzomotorni stadijum kao sto sam rekao traje od rođenja do 2. godine, dijete u ovom periodu svoj razvoj počinje sa nizom refleksa koji mu omogućuju da preživi, da zadovolji svoje potrebe, da se prilagodi sredini. Refleksne sheme vremenom postaju sve složenije i međusobno se udružuju. Jedna od najznačajnijih shema senzomotornog stadijuma jeste shema permanentnog objekta. Ova shema se odnosi na shvatanje djeteta da predmet iako je odvojen od njega i van njegovog vidnog polja, predmet postoji. Ova se shema razvija tako da dijete na uzrastu od 3. do 4. mjeseca ne razumije da objekat postoji i kada je van njegovog domašaja, od 4. do 8. mjeseca dijete će početi da traži predmet ali u situacijama ako je predmet djelimično skriven ili se vidi dio predmeta ili ako je aktivnost dovela do skrivanja predmeta, od 8. do 12. mjeseca dijete počinje organizovano traganje za predmetom i na kraju ovog stadijuma (od 18. do 24. mjeseca) dijete postaje sposobno da predstavi nešto. Sledeći stadijum je preoperacioni i traje od 2. do 7. godine, na ovom stadijumu djeca razvijaju govor i predstavljaju objekte slikom i riječima (koriste mentalne predstave), javlja se sposobnost da misle i planiraju aktivnost iznutra a ne kroz spoljašnje aktivnosti, počinju da koriste simbole i samim tim počinju sa ovim stadijumom razvoja, djeca pokazuju na ovom stadijumu tendenciju egocentrizmu što ukazuje na to da još uvjek nisu svjesni da drugi misle, znaju i percipiraju drukčije od njih.

I na kraju, kod djece na ovom uzrastu neki od simptoma koji mogu biti pokazatelj narušenog mentalnog zdravlja, a samim tim i indikator roditeljima da se jave za stručnu pomoć su: uporna tuga, povlačenje i izbjegavanje društvenog kontakta, nezainteresovanost za igru, problemi sa snom, česti stomačni problemi i glavobolja, opsesivne misli i promjene u raspoloženju, agresivno i impulsivno ponašanje, sklonost ka povređivanju sebe ili drugih, teškoće u koncentraciji, problemi u prehrambenim navikama, gubitak težine.