Bombardovanja su bila sastavni dio vojnih akcija u cilju uništenja neprijateljske žive sile, njegovih borbenih sredstava i velikih privrednih preduzeća koja su radila za ratnu privredu Njemačke; zavaravanja neprijatelja i stvaranja utiska o mogućem iskrcavanju na prostoru Balkana; onesposobljavanja komunikacija, sužavanja i sprečavanja manevarske aktivnosti neprijatelja kako bi se onemogućilo odstupanje iz Grčke i Albanije Grupe armija “E”, koje su se povlačile vardarsko-moravskim pravcem, kroz Kačaničku klisuru, preko Kosova, dolinom Zapadne Morave prema Drini, odnosno od Raške preko Sandžaka ka Drini i iz Albanije preko Crne Gore (dijelom preko Hercegovine), kroz Sandžak ka Drini (M. Dželebdžić, Borbe s Grupom armija “E”, Narodna armija, Beograd 1978); koordinacije borbenih akcija NOVJ sa savezničkim vazduhoplovstvom; da se utiče na stanovništvo u okupiranim gradovima da ih napuštaju, kako bi neprijatelj ostao bez radne snage i ojačao NOP novim pristalicama; demoralizacije i uništenja saradnika okupatora.

Prvo vazdušno snabdijevanje italijanskih trupa bacanjem tovara sa padobranom kod Pljevalja na dan 1. novembar 1943. godine. – Poslije povlačenja iz Berana na raspoloženju italijanskih trupa bilo je ratno letilište kod Pljevalja, dugačko 800 m, a široko 400 m, obilježeno sa jednom velikom crvenom zvijezdom, na kome se mogao spustiti avion S-73 i S-82 i saveznički avion Douglas.

U međuvremenu Italijani su poboljšali metode vazdušnog transporta u pogledu prebacivanja oružja, municije, odjeće i novca, kao i pokretne radio-stanice sa kojima se izbjegavala mogućnost prekida veza. Avioni su pri povratku evakuisali u Italiju ranjene i bolesne. Međutim, vazdušno snabdijevanje sa slijetanjem aviona bilo je nepogodno poslije napuštanja aerodroma Berane, dok su Pljevlja bila izvan rejona dejstva savezničkih lovaca koji su trebali da prate italijanske transportne avione. Ovo je zahtijevalo da se ponovo osvoji Berane.

U vezi s tim, komandant divizije „Venezia” je 23. oktobra u svom radiogramu obavijestio da se osvajanje Berana ne može preduzeti dok se ne dobije municija i savjetovao da se snabdijevanje vrši noću bacanjem tovara pomoću padobrana na aerodrom Pljevlja za koje zadatke ne treba lovačka pratnja, kao što to čini saveznička avijacija prilikom snabdijevanja jugoslovenskih partizana, ili da se snabdijevanje vrši danju uz dovoljnu lovačku zaštitu.

Međutim, italijanska Vrhovna komanda je smatrala da je pogodnije da se bacanje tovara padobranima vrši u zoni Ljutići (duž druma Pljevlja – Šahovići) 13 km udaljenoj od Pljevalja, gdje je teren pogodan i obilježen velikim bijelim krstom sa signalnim uređajima navedenim u radiogramu od 26. oktobra 1943. godine. 25. oktobra, kada je prestao njemački pritisak, italijanske trupe bile su duž druma na putu Pljevlja – Šahovići u zoni Brodarevo, komandant divizije „Venezia” je u sporazumu sa komandantom jugoslovenskog partizanskog II korpusa donio odluku za napad Njemaca svuda gdje je to moguće, ne isključujući ni pokušaj da se oslobodi Berane.

26. oktobra divizija „Taurinense” obnovila je svoj zahtjev za hitno vazdušno snabdijevanje preko Pljevalja tražeći opremu za 2.400 ljudi, 81 puškomitraljez, 12 mitraljeza, 6 bacača od 81 mm, 243 automatska karabina i 60 karabina. Prvi zadatak snabdijevanja italijanskih trupa vazdušnim putem bacanjem tovara u zoni Pevalja predviđao je angažovanje transportnih aviona koje je trebalo da prate američki lovački avioni, pošto italijanski lovci Macchi nisu imali dovoljan poluprečnik dejstva da bi neprekidno pratili transportere pri odlasku i povratku.

Poslije završenih priprema i meteorološkog izviđanja 1. novembra izjutra sa 2 aviona Mc 202, 2 trasportna aviona S-82 u pratnji 12 američkih lovaca Lightengs u toku 2 naleta bacili su iz vazduha 102 paketa sa zimskim odijelom i obućom, u ukupnoj težini preko 3.700 kg popodne 1. novembra 1943. godine. Za vrijeme bacanja tovara nije dejstvovala njemačka avijacija sa aerodroma Podgorica pošto je ista neutralisana prijepodnevnim napadom 20 italijanskih lovačkih aviona (14 Mc 205 i 6 Mc 202) koji su mitraljirali na zemlji 13 Me-109, 2 Ju 52, He 111, ; Foc-ke Njulf 190 i tom prilikom oborili jedan avion Ju 52, uspješno odbila 2 njemačka lovca Me-109, a potom se vratili u svoju bazu u Italiji.

U međuvremenu je aerodrom u Pljevljima produžen i proširen tako da su tamo mogli sletjeti transportni avioni S-81, S-82 i Douglas radi predaje trasnportnog materijala i evakuacije oko stitinu invalida, ranjenika i bolesnika po traženju komandanta divizije „Venezia” i divizije „Taurinense”. U vezi s tim, bilo je predviđeno da 13. i 14. novembra jedan transportni avion S-81 sleti na aerodrom Pljevlja ili aerodrom Ljutici, ali je to spriječilo rđavo vrijeme u rejonu Pljevlja do 15. novembra.

Zadaci vazdušnog snabdijevanja italijanskih trupa preko aerodroma Pljevlja u drugoj polovini novembra Italijanska avijacija je pokušala 17. novembra da sa 5 aviona S-82 u pratnji 12 savezničkih lovaca Lighting, ali se ekspedicija vratila neizvršenog zadatka usljed nepovoljnog vremena nad jugoslovenskom teritorijom. Istovremeno je 12 italijanskih lovaca Mc 205 izvelo napad na aerodrom Podgorica radi neutralisanja mitraljirajući na zemlji 3 Me-109, 2 Ju 87 i 1 He 111, uprkos snažne zemaljske protivavionske vatre.

Sličan napad na aerodrom Podgoricu ponovljen je 19. novembra sa 22 italijanska lovca Mc 205 i Mc 202 koji su mitraljirali u tri naleta 5 Me-109 i 4 Ju 52 na zemlji. Snažna zemaljska protivavionska vatra pogodila je 2 italijanska lovca, od kojih je jedan poginuo u zapaljenom avionu. U vremenu 20-23. novembra rđavo vrijeme spriječilo je letjenje italijanskih transportnih aviona u rejonu Pljevlja, mada je bilo predviđeno snabdijevanje obućom, odijelom, automatskim oruđima, municijom, mazivom i protivmraznim sredstvima za oruđa i evakuacija ranjenika i bolesnih vojnika. 24. novembra jedan sanitetski avion S-81 pokušao je izjutra let za Pljevlja, ali se vratio zbog nevremena. Sljedećeg dana (25. novembra) jedna veća formacija od 12 transportnih aviona (11 S-82 i 1 S-81) pokušala je let za Pljevlja, ali je bila prinuđena da se vrati neobavljenog zadatka zbog nepovoljnog vremena (slaba vidljivost i led na avionima), što se vrlo nepovoljno odrazilo na snabdijevanje italijanskih trupa koje su bile u teškoj situaciji zbog nedostatka odjeće, obuće, hrane i lijekova.

Najzad, poslije poboljšanja vremena, izvršena su dva snabdjevačka zadatka 28. i 29. novembra na sljedeći način: Na dan 28. novembra 2 lovačka aviona Mc 202 izvršila su meteorološko izviđanje itinerera Leće – Pljevlja i utvrdila mogućnost leta transportnih aviona S-82, ali oni nisu mogli poletjeti usljed nedostatka savezničke lovačke pratnje. Poslije podne poletio je avion Re 1001 u pratnji 6 lovaca Mc 205 do rejona Podgorice, kada su lovci imali da napadom neutrališu njemačku avijaciju na aerodromu Podgorica, dok je avion Re 1001 odletio za Pljevlja i uspješno bacio padobranom određeni tovar i novac.

Na dan 29. novembra, po povoljnom vremenu, rano izjutra 2 italijanska lovca Mc 202 izvršila su meteorološko izviđanje, a potom je poletjelo 12 italijanskih transportnih aviona ( 11 S-82 i 1 S-81) u pratnji savezničkih dvomotornih lovaca Lightings, koji su uspješno stigli do Pljevalja, gdje je avion S-81 sletio i primio 9 ranjenika i 4 člana posade aviona S-73 uništenog u Beranama 18. oktobra, dok su avioni S-82 uspješno izbacili određeni ratni materijal i opremu. Cjelokupna formacija se uspješno vratila u Italiju poslije 4 časa letjenja, pošto je predala 22.500 kg materijala.

Istovremeno dvije formacije italijanskih lovaca, svaka po 6 Mc 205, napadale su naizmjenično njemački aerodrom u Podgorici. Dalji dotur materijala na aerodrom Pljevlja obustavljen je početkom decembra 1943. godine pošto su Njemci zauzeli Pljevlja 5. decembra, dok su italijanske trupe odstupile ka Kolašinu i Mojkovcu, tako da je dalji dotur trebalo vršiti preko aerodroma u Kolašinu.

Radovan Vukanović, komandant 3. divizije u „Ratnom dnevniku” kaže da je Podgorica bombardovana i 12, 17. i 19. novembra 1943. godine.
Na dan 28. novembra 1943. poslije podne šest italijanskih lovaca „Mc 205” napadom na njemačku avijaciju, koja je bila locirana na podgoričkom aerodromu, omogućili su savezničkom transportnom avionu „Re 1001” da nesmetano odleti za „Pljevlja i uspješno baci padobranom određen tovar i novac”.

Dan kasnije (29. ČI) dvije formacije po šest italijanskih lovaca napadale su naizmjenično njemački aerodrom u Podgorici, što je omogućilo uspješan let 12 transportnih aviona u pratnji dvomotornih lovaca da dostave 22.500 kg materijala partizanskim snagama u rejonu Pljevalja. I posljednjeg dana 1943. godine (31. XII), italijanska lovačka avijacija, jačine 24 aviona „Mc 205” i „Mc 202”, napala je njemačke aerodrome u Skadru i Podgorici kako bi neutralisala njemačku avijaciju i omogućila dotur savezničke pomoći snagama Narodnooslobodilačke vojske u rejonu Kolašina.

BOMBARDOVANjE PLjEVALjA U TOKU DRUGOG SVJETSKOG RATA

Pred Drugi svjetski rat Pljevlja su imala nešto manje od 10.000 stanovnika. Broj stanovnika je uvećan za nekoliko hiljada muslimanskih izbjeglica iz svih sela pljevaljskog i ostalih srezova, koje su spas našle u gradu bježeći od masovnih četničkih pokolja vršenih u toku 1941, 1942. i 1943. godine.

Njemačka vojska je 16. aprila 1941. godine okupirala Pljevlja. Od tog vremena pa do kraja rata u Pljevljima je stalno bio neobično jak okupatorski garnizon zajedno sa domaćim izdajnicima-četnicima i muslimanskom milicijom. Zbog toga je naš grad i bio meta savezničke avijacije.

Pljevlja su prvi put bombardovana 16. aprila 1943. godine od strane njemačke avijacije. Bombardovanje je izvršeno u podnevnim časovima, a bombe su najgušće padale po središnom dijelu grada: Musluku i Pendi.

U gradu su bili Italijani sa četnicima. Od bombardovanja ovom prilikom je poginuo 21 građanin, a preko 120 je lakše i teže ranjeno.

Posebno je puno umrlo teških ranjenika jer nije bilo skoro nikakvih uslova za liječenje, a u gradu su harali tifus i glad. Materijalna šteta je bila neobično velika. Bombardovanje je pogrešno izvršeno. U to vrijeme stalno su bombardovani Žabljak i Meljak, čak na desetine puta. Kada bi se broj bombardovanja uzimao kao neko mjerilo, sigurno bi oni bili rekorderi.

Drugi put su Pljevlja bombardovana 24. jula 1944. godine. Bombardovanje su izveli saveznički avioni. U gradu je bila jaka motorizovana njemačka jedinica. Bio je to motomehanizovani puk 1. brdske njemačke divizije dislociran sa Kosmeta. U gradu su bile i vrlo brojne četničke snage. Njemci su cjelokupnu mehanizaciju ukopali u ulice koje su vodile ka periferiji grada, po voćnjacima, gušćem rastinju pored rijeka Breznice i Ćehotine, kao i na prostoru već porušenog vojnog logora na Barakama. Ukopavanje je vršeno nekoliko dana prije bombardovanja. Poučeni ranijim iskustvima a i zbog svakodnevnog prelijetanja savezničke avijacije, građani su odlazili u skloništa i prostore koji su pružali nekakvu zaštitu.

U popodnevnim časovima razoren je najljepši a možda i najviše naseljeni dio grada. Skoro sve zgrade su bile porušene na prostoru sadašnjih ulica M. Pijade, M. Tita, Tršove, Avalske i ulice V. Jakića. U ovom dijelu grada su bile i najkvalitetnije građevine: zgrada pošte, muslimanske banke, kuća Đenisijevića, Antonijevića i druge. Ne samo što su bile najkvalitetnije nego su bile i izvanrednih arhitektonskih rješenja.

Zasigurno, porušena je trećina grada koja je ondašnjim Pljevljima davala evropski izgled. Od savezničkih bombi poginulo je 24 građanina a preko 147 je teže i lakše ranjeno. Nijedan njemački vojnik nije stradao, dok je poginulo više četnika, čak je stradao i dio štaba pljevaljske četničke brigade. Ovaj dio grada je izgledao stravično, sve je bilo u ruševinama.

Američka avijacija bombardovala je Pljevlja 24. jula 1944.godine

Američka avijacija bombardovala je Pljevlja 24. jula 1944. na zahtjev Vrhovnog štaba NOV-a i POJ-a, koji je prethodno pribavio podatke o snazi njemačkih i četničkih jedinica i muslimanske milicije. Prema izvještaju komandanta Prve proleterske divizije Vasa Jovanovića, u Pljevljima se nalazilo 800 Njemaca iz divizije „Brandenburg”, 500 četnika i 200 pripadnika muslimanske milicije. Bombardovanje je izvršeno u poslijepodnevnim časovima.

Podaci koji su korišćeni su različiti kada govore o broju aviona koji su učestvovali u ovoj akciji (četiri ili osam), broju bačenih bombi i njihovoj snazi (dvije od po 1.000 kg ili 37 bez navođenja njihove težine), kao i broju poginulih lica (137, od kojih 30 četnika i 6 Njemaca ili 20, koja su poimenično evidentirana).

Žrtve i razaranja

Izvještaji i sjećanja savremenika saglasni su u jednom – da su materijalna razaranja gradskog jezgra bila ogromna. Moje istraživanje potvrđuje navode o 20 poginulih osoba, velikom broju ranjenih (147) i enormnim rušenjima centra grada. Veliki broj porušenih objekata na širem prostoru centra grada, u šest ulica, upućuje na pretpostavku da to nijesu mogle izvršiti samo dvije bombe.

Broj poginulih bio bi mnogo veći da se građani nijesu pripremali za mogući napad, sklanjali u zaklone i skloništa, jer je Vrhovni štab NOV-a i POJ-a obavijestio 18. jula Štab 1. proleterskog korpusa da će „prvog vedrog dana saveznici bombardovati Pljevlja”.

Saveznički avioni su bombardovali Pljevlja i 10. avgusta 1944. godine, izjutra, prema Depeši Štaba Prve proleterske divizije od 10. avgusta 1944. koja se čuva u Arhivu Vojnoistorijskog instituta (18/8 – 2; k. 394) i knjizi „Narodnooslobodilačka borba u Crnoj Gori 1941 – 1945. Hronologija događaja (priredili: Z. Lakić, R. Pajović, G. Vukmanović). O rezultatima bombardovanja nema podataka, niti je ono ostalo da živi u sjećanjima savremenika koje sam konsultovao. Moguće je da su saveznički avioni djejstvovali po periferiji grada, tamo gdje su se nalazile njemačke snage.

Pljevlja su bombardovana i 19. novembra 1944. godine, ponovo od savezničke avijacije. U gradu su ovom prilikom bile jake snage srbijanskih četnika. Govorilo se da je za nekoliko dana kroz grad prošlo oko 100.000 četnika Draže Mihailovića. U momentu vazdušnih napada bilo ih je oko 20.000. Bombardovanje nije imalo nekog većeg „učinka”. Civilnih žrtava nije bilo. Gađano je područje Gornjeg i Donjeg mosta i sjeverni predio ispod Pliješi, gdje je bila i najveća koncentracija neprijatelja.

Ovo bombardovanje i jaka artiljerijska priprema sa Ilinog Brda izvršili su snažan pritisak na četnike da 20. novembra ne sačekaju drugi napad naših jedinica, nego su se povukli iz grada u kome su prethodne noći imali velike gubitke. Naše snage su imale jednog mrtvog, bio je to kurir koji je poginuo u Beogradskoj ulici. Danom oslobođenja Pljevalja praktično je bio slobodan cijeli srez. 19. novembra zarobljena je cjelokupna blagajna gorskog štaba koja je bila na kamionu. Podgorica, 1994. Radomir Matović P.S.

Ulice grada su bile neprohodne, zakrčile su ih volujske i konjske zaprege, pa je negdje oko 1.30h izdato naređenje da se povučemo na polazne položaje a da sa sobom potjeramo što više zaprega. Tako je potjeran i kamion sa milionima novca. Kad se kamion pokvario, izdato je naređenje da borci u ćebad, šatorsko krilo i ruksake stave pare i nose kod crkve na Ilinom brdu, gdje je bio štab divizije. Novac je tovaren i na zaprege. Ono što nijesmo mogli ponijeti zapaljeno je zajedno sa kamionom. Te noći otpor četnika je bio izuzetno loš, ali je napad vrlo brzo prekinut. Komesar divizije Danilo Knežević, čiji sam bio pratilac, insistirao je da se napad obustavi. Poginulog kurira smo iznijeli pri povlačenju. U četničkim redovima je bilo 90% tek mobilisanih srbijanskih seljaka, bez borbenog iskustva a i volje da se suprotstave našim snagama.

SAVEZNIČKO BOMBARDOVANjE PLjEVALjA

U toku Drugog svjetskog rata Pljevlja su bombardovana od angloameričkih bombardera samo jedanput. Bombardovanje je izvršeno 24. jula 1944. godine, u ponedjeljak, kada je pazarni dan, negdje oko 10 časova. Grad su bombardovali sedam teških aviona – bombardera tipa „liberator” (Sloboda). Od bombi su poginula 22 građanina pravoslavne vjeroispovijesti, jer su bombe padale na rejon – Varoš u kojoj su isključivo živjeli pravoslavci. Bilo je mnogo ranjenih, ali njihov broj nijesam pouzdano saznao. Njemci su ih smjestili u bolnice i pružili im neophodnu ljekarsku njegu. Nijedan Njemac nije poginuo. Materijalna šteta bila je ogromna. Više od pedeset kuća bilo je porušeno do temelja. Stradalo je nekoliko desetina krava, jer je u gradu bilo preko 500 krava koje su predstavljale osnovni izvor prihoda siromašnog stanovništva.

Dan bombardovanja Pljevalja sam dobro upamtio i po tome što sam toga dana slavio osamnaseti rođendan. Na naše imanje u centru grada pale su tri bombe težine po 500 kilograma, i na sreću, niko iz naše porodice nije poginuo. Bili smo sklonjeni u „Pivari”, koja je bila vlasništvo naše porodice, a koju je sagradila austro-ugarska monarhija 1889. godine. Iako su bombe eksplodirale u njenoj neposrednoj blizini, nijesu joj nanijele nikakvu štetu.

Toga dana ranjen je moj prijatelj Velimir Ječmenica, iz sela Crni Vrh, koje je udaljeno od Pljevalja 10. km. Teška rana na lijevoj ruci bila je neizlječiva pa su njemački ljekari morali da je amputiraju do ramena. Inače je Velimir bio abadzija – seoski krojač, još je živ i ima 98 godina.

Poslije bombardovanja, avioni su se vratili u svoje baze neoštećeni jer njemačka protivavionska artiljerija nije dejstvovala. Tih dana u Pljevljima se javno govorilo da je bombardovanje izvršeno po izričitom nalogu Josipa Broza uz dogovor sa Kočom Popovićem, Pekom Dapčevićem i Petrom Stambolićem, kao što je to drugdje rađeno od marta 1944. godine.
Pljevlja, 21. februara 2003.Mile Dragašević.

Žrtve vazdušnih napada (15)

PLjEVLjA

ŽRTVE SAVEZNIČKOG BOMBARDOVANjA PLjEVALjA 24. JULA 1944. GODINE

1. Adzić P. Aneta, rođena 1875, domaćica.
2. Adzić S. Novica, rođen 1926. Pljevlja, đak.
3. Bajić G. Radojka, Pljevlja, 1908, domaćica.
4. Bajić J. Daša, Pljevlja, 1876, domaćica.
5. Vuković D. Dobroslav, Pljevlja, 1929, đak.
6. Grbović Anica, 1912, domaćica.
7. Drobnjak R. Bogoljub, Pljevlja, 1931, đak.
8. Živković B. Samuilo Željo, Pljevlja, 1927, đak.
9. Janković Đ. Anđa, Pljevlja, 1908, domaćica.
10. Jovašević P. Jovanka, 1873, domaćica.
11. Knežević P. Pava, Pljevlja, 1882, domaćica.
12. Lacmanović R. Drago, Crnobor, 1890, zemljoradnik.
13. Popović G. Milica, Pljevlja, 1888, domaćica.
14. Popović M. Nadežda, Pljevlja, 1921, domaćica.
15. Simović V. Dunja, Pljevlja, 1901, domaćica.
16. Tešović M. Staka, 1882, domaćica.
17. Đurović J. Leposava, Pljevlja, 1927, domaćica.
18. Raičević J. Radmila, Pljevlja, 1924, đak.
19. Miljić N. Nikola, Gotovuša, 1922, zemljoradnik.
20. Šljivančanin B. Milorad, Popeće, 1926, zemljoradnik.

1. Iz knjige „Prilog u krvi”, Pljevlja, 1969, str. 345; Žrtve rata 1941 – 1945. Popis iz 1964. godine. SR Crna Gora, Beograd, 1992; „Pljevaljske novine”, 1999.

Izgubljeno 18 aviona

U operacijama na prostoru Jugoslavije od 1943. do 1945. godine Balkanska avijacija je izgubila osamnaest aviona, što se smatra malim s obzirom na to da je u tom periodu izvršeno 11.632 uzleta, od kojih 8.640 uspješnih. Ukupno je bačeno ili isporučeno 16.460 tona materijalne pomoći, upućeno oko 2500 ljudi, a oko 19.000 izvučeno iz Jugoslavije.
Prema mojim istraživanjima, trideset pet savezničkih aviona se srušilo na terenu Crne Gore. Većina aviona bila je pogođena na drugim bojištima, pa su zbog kvara njihove posade bile prinuđene da potraže spas iskakanjem padobranima. U jednom slučaju, njemački lovci su prinudili zaostali saveznički avion-bombarder da se spusti na podgorički aerodrom.

montenegrina.net