Evropska nevladina organizacija HEAL procjenjuje da u Crnoj Gori zdravstveni troškovi koji su povezani sa zagađenjem vazduha iznose 14.5% BDP-a, te da su Srbija i Crna Gora (zajedno) na drugom mjestu u Evropi po broju slučajeva prevremene smrti povezane sa zagađenjem vazduha (HEAL, 2016a: 7). Oni ukazuju i da je Termoelektrana u Pljevljima u 2011.g. sama proizvodila 90% nacionalnih emisija SO2 i pola emisija NO2, i da je značajno doprinijela u ukupnim emisijama čestičnih materija na državnom nivou, sa 59% PM10 i 42% PM2.5 (HEAL, 2016a: 9;HEAL 2016b: 4).
Upozoravaju i da je godišnji prosječni nivo PM10 u 2012.g. iznosio 52,2 μg/m3, što je iznad graničnih vrijednosti utvrđenih crnogorskim zakonom i znatno iznad preporuka SZO, i sugerišu na zabrinjavajući uticaj na zdravlje ljudi koji je uslovljen zagađenošću vazduha iz postrojenja na ugalj: slučajevi prerane smrti, bolnička liječenja zbog kardiovaskularnih problema, novi slučajevi hroničnog bronhitisa, problemi s donjim respiratornim traktom, upotreba lijekova i ograničene aktivnosti i izgubljeni radni dani zbog odsustva s posla i/ili bolničkog liječenja (HEAL, 2016b: 3).
Ukupne zdravstvene troškove s tim u vezi procjenjuju na 100-257 miliona eura godišnje. Navode i kao primjer da je u 2012. godini u opštini Pljevlja zabilježeno 217 prekoračenja graničnih vrijednosti za suspendovane čestice PM10, te da je srednja koncentracija tokom godine bila izrazito visoka, čak 90 μg/m3. Takvim brojkama Pljevlja se pozicioniraju u sami vrh najzagađenijih mjesta u Evropi (HEAL, 2014: 3).Takođe, ilustracije radi, 19. decembra 2019. godine (u 17 časova) u Pljevljima su koncentracije čestica PM10 i PM2.5 iznosile 756.9 mikrograma za PM10 čestice (što je 15 puta više od dozvoljenih vrijednosti po kubnom metru), odnosno 666.7 mikrograma po kubnom metru za PM2.5 čestice (ili 27 puta više od ciljne vrijednosti od 25 mikrograma po kubnom metru) (Banović, 2020).
Ovakvi efekti stvaraju brigu i mogu imati ozbiljne posljedice po zdravlje stanovnika, kao što su problem sa disanjem i respiratornim sistemom, oštećenje plućnog tkiva, rak i prevremena smrt, dok su starija lica, djeca i osobe sa hroničnim plućnim bolestima, gripom ili astmom posebno ranjivi (Banović, 2020).
Zabrinjavajući podaci
Zahvaljući naporima nevladinih ekoloških organizacija počelo se pričati o uticaju zagađenog vazduha u Pljevljima na zdravlje stanovnika. Prema pisanju ND Vijesti, od 29 dana validnih mje renja u 22 slučaja, srednje vrijednosti PM10 čestica su prelazile propisanu normu za granicu tolerancije od 80 mikrograma po kubnom metru (Vijesti, 2012: 23.04.2012). Najveća koncentraci ja PM10 čestica izmjerena je 20. marta (2012) i iznosila je 169.82 mikrograma po metru kubnom (preko dva puta više u odnosu na dozvoljenu granicu tolerancije).
Iz državne Agencije za životnu sredinu takođe su za novine potvrdili povećanje PM10 čestica u vazduhu, te ukazuju da je njihova vrijednost tokom januara mjeseca (2012) u 20 dana prelazila propisanu dozvoljenu granicu, dok je 7. januara izmjerena vrijednost od 644 mikrograma po metru kubnom (osam puta više od dozvoljenih vrijednosti) (Vijesti, 2012: 23. april). Impresivna su bila zalaganja ugledne pljevaljske doktorice, pedijatra Veselinke Ječmenice o uticaju zagađenja vazduha na zdravlje, o tome da nadležni ništa ne preduzimaju i da se iz godine u godinu u gradu povećava broj oboljelih od malignih oboljenja pluća:
„Ne postoji sistem organa koji nije pogođen aerozagađe njem, ali najveći problem pravi kod respiratornog sistema (…) Tako je 2007. u Domu zdravlja Pljevlja evidentirano bilo 18 maligniteta pluća, 2008 – 23, 2009- 33, 2010- 44, a 2011- 47. Ovo su podaci koje imamo, ali se mora uzeti u obzir da nemamo adekvatno prijavljivanje, a naši svi sumnjivi bolesnici upućuju se u Brezovik, gdje se vrši definitivna dijagnostika, pa oni prijavljuju nadležnim službama. Tako ovaj broj oboljelih računam da može biti i daleko veći, ali i ovo što je prijavljeno je dovoljno alarmantno i vidi se iz godine u godinu da se broj povećava.“ (Citirano u ND Vijesti, 2012: 23. april).
Pravičnost i kredibilnost
Sve navedeno nije bilo dovoljno zdravstvenim vlastima da u definisanju prioriteta zdravstvene politike ikada uvrste istraživanja, analize i studije koje bi sveobuhvatno, kvalitativno i kvantitativ no sagledale problem i ispitale povezanost zdravlja stanovništva, naročito Pljevalja i Sjevernog regiona u odnosu na zagađujuće materije u vazduhu, uključili najširu javnost u proces planiranja i uspostavili relaciju odnosa zdravstvene pravičnosti i socijalnih determinanti, i predložili na dokazima zasnovane ciljeve i prioritete. Predstavljajući sve to, teško je povjerovati u kredibilnost metodološkog pristupa koji ignoriše ovakve podatke. Ovo posebno ako se uzme u obzir da je u Master Planu 2015-2020, na stranici 12 dokumenta, istaknuto da je od ukupnog broja umrlih u Crnoj Gori, za skoro polovinu (44,3%) uzrok smrti bio u bolestima srca i krvnih sudova, dok su bolesti sistema za disanje po zastupljenosti bile na trećem mjestu bolničkog liječenja (11,4%).
Pravo građanina
Pravo na zdravlje za sve građane Pljevalja i sve građane Crne Gore zagarantovano je međunarodnim ugovorima i Ustavom i nacionalnim zakonima da dobiju ‘pravovremenu i odgovarajuću zdravstvenu zaštitu’ u odnosu na sve determinante i uslove, kako je to i definisano međunarodnim pravom. Pored drugih definisanih obaveza, crnogorske zdravstvene vlasti i Vlada Crne Gore imaju obavezu da zaštite pravo na zdravlje svakog stanovnika od miješanja trećih lica u pitanjima koja se odnose na regulaciju životne sredine od zagađenosti, a kojima se ugrožava (ili bi se ugrozilo) zdravlje ljudi.
Zaštita zdravlja je preduslov za očuvanje ljudskog dostojanstva koje je u sržu svih evropskih vrijednosti o ljudskim pravima (FIDH protiv Francuske, 2004: Stav 31 odluke Evropskog komiteta za socijalna prava). Pravo na zdravlje zaštićeno je i Evropskom socijalnom poveljom, član 11 (ESC, 1996). Obaveza države je da uspostavi pravo na najviši mogući standard zdravlja i pravo na pristup zdravstvenoj zaštiti, da preduzme mjere da rastereti stanovništvo prekomjernih finansijskih opterećenja, da se pristup zdravlju zasniva na transparentnim kriterijumima, da se izbjegnu nepotrebna kašnjenja i obezbijedi odgovarajući broj zdravstvenih stručnjaka i opreme, i spriječe svi rizici po zdravlje u pogledu kvaliteta života, uključujući i opasnosti vezane za životnu sredinu (Marochini, 2013: 749 i 756).
Evropska konvencija o ljudskim pravima
Pravo na zdravlje zaštićeno je i Evropskom konvencijom o ljud skim pravima (ECHR, 1950). U pravnom predmetu López Ostra protiv Španije (1994), pogoni kompanije za preradu otpada koji su predstavljali izvore isparenja, jakih mirisa, nesnosne buke i nepodnošljivih životnih uslova za mještane, a što je dovelo do zdravstvenih problema, Evropski sud za ljudska prava utvrdio je da predstavlja povredu člana 8. Evropske konvencije o ljudskim pravima, pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života.
“[…] Ozbiljno zagađenje životne sredine može uticati na dobrobit pojedinaca i spriječiti ih da uživaju u domu na način koji šteti njihovom privatnom i porodičnom životu, ali koji, međutim, ozbiljno ugrožava njihovo zdravlje […] SACUR SA u julu izgradila postrojenje za preradu otpada 1988, za rješavanje ozbiljnog zagađenja u Lorcima (…) Čim je započela sa radom, postrojenje je izazvalo neprijatnosti i zdravstvene probleme velikom broju mještana […] Gradsko vijeće je reagovalo bez odlaganja, stavivši pogođeno stanovništvo besplatno u centar grada tokom jula, avgusta i septembra 1988. godine […] Međutim članovi savjeta nijesu mogli biti svjesni da su se ekološki problemi nastavili i nakon djelimičnog zatvaranja postrojenja […] Pored toga, objekat nije ispunjavao zakonske uslove, posebno u pogledu lokacije, zbog nepostojanja opštinske dozvole […] Sud primjećuje da se o radu postrojenja raspravljalo pred Vrhovnim sudom […] U svakom slučaju, Sud smatra da, u ovom slučaju, čak i pod pretpostavkom da je opština ispunila funkciju propisanu zakonom, moramo utvrditi da li domaće vlasti preduzimaju mjere neophodne za zaštitu prava podnosioca predstavke na poštovanje njegovog doma i privatnog i porodičnog života kako zahtijeva član 8 […] Opština ne samo da nije preduzela korake u tom po gledu nakon 9. septembra 1988. godine, već se i usprotivila odluci suda […] Sud, međutim, primjećuje da je porodica sa svim pratećim neprijatnostima trpjela neprijatnosti izazvane radom postrojenja više od tri godine prije nego što se iselila iz kuće. Preselili su se tek kada je postalo očigledno da se situacija može produžiti u nedogled i kada im je to preporučio pedijatar ćerke gospođe Lopez Ostra […] Uprkos stepenu diskrecije koja je ostavljena tuženoj državi (stranci), Sud smatra da država nije uspjela da postigne pravičnu ravnotežu između interesa ekonomskog napretka grada – da ima postrojenje za preradu otpada – i efektiv no uživanje prava podnosioca predstavke na poštovanje doma i privatnog i porodičnog života. Shodno tome, povri jeđen je član 8.”(López Ostra protiv Španije, 1994: stavovi 51-58 Presude).
Obaveza zdravstvenih vlasti
U tekstu iznad je pokazano da studije Svjetske zdravstvene organizacije i izvještaji Evropske agencije za životnu sredinu jasno ukazuju na štetne efekte zagađenja vazduha na zdravlje ljudi, a naročito na respiratorne i kardiovaskularne bolesti. Takođe, da je njihova procjena da je u Crnoj Gori u 2011-oj godini 513 osoba umrlo prevremeno zbog izloženosti suspendovanim česticama i ozonu. Ako sve to nije dovoljno da zavrijedi pažnju situacione analize prilikom kreiranja prioriteta u strateškim dokumentima, onda ono sugeriše da je ignorantski ili pasivan odnos zdravstvenih vlasti zapravo jedini način kojim zagovaraju međunarodnu vrijednost „Zdravlja za sve“. I ako se to zaista održi takvim, onda je u najmanju ruku obaveza Svjetske zdravstvene organizacije, Delegacije Evropske Unije i svih organizacija u sistemu UN koje djeluju u Crnoj Gori da javno ukažu da je takav odnos vlasti neprihvatljiv – i direktno suprotstavljen UN zagarantovanim i zaštićenim postulatima u vezi sa pravom na zdravlje, koje se u CESCR opštem komentaru 14 (stav 11) jasno tumači, kao ‘inkluzivno pravo’ koje zahtijeva „ne samo pravovremenu i odgovaraju ću zdravstvenu zaštitu“, već se odnosi i na „osnovne determinante zdravlja… uslove životne sredine, i pristup zdravlju“. Takođe, ono je suprotstavljeno zahtjevima Evropske socijalne povelje, kao i praksi Evropskog suda za ljudska prava, i konačno suprotno je suštini svih evropskih vrijednosti u vezi sa ljudskim pravima, koje su zasnovane na ljudskom dostojanstvu.
Država, ali i prisutni međunarodni faktori u Crnoj Gori, pa i Delegacija EU koji prate proces ispunjavanja Kopenhaških kriterijuma i pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji ne bi smjeli biti tihi u odnosu na ovakve pojave, probleme i činjenice, a koje naročito ukazuju na potencijalnu ugroženost zdravlja stanovnika Pljeva lja. Zdravstvene vlasti i država ni do danas nijesu kreirale i preduzele mjere koje bi uzele u interes zdravlje lokalnog stanovništva i sprovele sveobuhvatna istraživanja da se utvrdi koliki je uticaj zagađenja na zdravlje ljudi.
Izvor : Zdravlje, ali (ne) za sve
Autor : Jovan Kojičić
Pročitajte još