Zatvor, cenzura, kocka i pisanje da bi se vratili dugovi – svi koji su u srednjoj školi pročitali bar neki od romana Fjodora Dostojevskog pronašli su sve ove elemente u njima.

Neki su tada naučili i da je Dostojevski tvorac psihološkog romana, kao i realista koji je pisao o običnim, siromašnim ljudima iz druge polovine 19. vijeka u Rusiji.

„U književnim djelima Dostojevski duboko i pronicljivo proučava pitanja moralne odgovornosti i slobodne volje“, kaže za BBC Ana Jakovljević Radunović, docentkinja na Katedri za slavistiku Filološkog fakulteta u Beogradu.

„Bavljenje ovim problemima donijelo mu je slavu pisca-filozofa, stručnjaka za ljudsku dušu, pa čak i proroka„.

Dostojevski nije bio samo pisac – bio je i novinar, kockar, aktivista, a neki ga smatraju prorokom Oktobarske revolucije.

Onima koji Dostojevskog požele da čitaju i razumiju i pored obavezne lektire, pojedine činjenice iz njegovog književnog, ali i privatnog života – mogle bi da pomognu.

1. Dostojevski je promijenio krimi roman

Svakom ko se iole zanima za književnost teško je da pojmi da je Zločin i kazna – psihološki slojeviti roman čiji se glavni lik kroz sedam dana patnje pita da li zločin opravdava sredstvo, odnosno da li je ubiti nekoga zarad višeg dobra – zapravo samo običan krimić.

Ipak, Ana Jakovljević Radunović kaže da ova podela baš i nije tako jednostavna.

„Detektivski romani su vrsta avanturističkih romana“, kaže ona.

„Pojavili su se u 19. vijeku kada se zbog rasta kriminala u gradovima formira policija, uspostavlja institucija istražitelja i detektiva.

„Detektivski roman zasnovan je na zločinu, koji biva razotkriven logičkom analizom, intuicijom ili profesionalnom veštinom istražitelja“.

Elementi detektivskog romana, tvrdi ona, ipak su prisutni u Zločinu i kazni, ali Dostojevski je upravo pisac koji mijenja zakone ovog žanra.

„Čitalac nije upućen u logiku istražiteljevog razmišljanja, ali su mu poznate misli počinioca, zbog čega detektivska linija postaje sekundarna“, kaže Jakovljević Radunović.

„Elementi detektivskog romana prisutni su i u Idiotu, Zlim dusima, Braći Karamazovima, ali je za Dostojevskog važno da istraži psihologiju zločinca, motive za krivično djelo, a ne razotkrivanje zločina, što je glavno u detektivskoj literaturi“.

Jasmina Ahmetagić, književna kritičarka i autorka Knjige o Dostojevskom kaže da je pisac „dobro izmiješao žanrove u svom opusu“.

„Po korišćenju popularnih žanrova i transformaciji trilera u metafizički roman, on je moderan i danas“, dodaje Ahmetagić.

Ko je Fjodor Mihajlovič Dostojevski

• Rođen je 11. novembra 1821. godine u Moskvi
• Bio je drugo od sedmoro djece u porodici bjeloruskih imigranata
• Kada je imao 16 godina, majka mu umire od tuberkuloze, a njega i brata šalju u vojnu školu
• U 28. godini je zbog učešća u revolucionarnoj organizaciji osuđen na smrt
• Posle pomilovanja, proveo je četiri godine na prisilnom radu u Sibiru
• Smatraju ga pretečom brojnih književnih pravaca – psihološkog romana, modernizma, egzistencijalizma
• Umro je 1881. godine od krvarenja uzrokovanog epileptičnim napadom

2. Pisac-psiholog

„Nazivaju me psihologom“, primetio je Dostojevski u jednom zapisu.

„Nije tačno, ja sam samo realista u najvišem smislu, odnosno, prikazujem svu dubinu ljudske duše“.

Dostojevski nas je, potvrđuje Ahmetagić, upravo upoznao sa dubinama ljudske psihe.

„Upoznao nas je sa čovjekovim paradoksima, sa time koliko je čovjeku nemoguće da upozna i samoga sebe, a kamoli drugo ljudsko biće u potpunosti, pa ma koliko vremena i životne energije utrošio u taj proces“, kaže Ahmetagić.

„Suočio nas je sa ogromnim prostorima nesvjesnog i iracionalnog koje vladaju našim ponašanjem, zapravo, sa onim prostorom na kom će izrasti čitava psihološka nauka.

„On nam je uistinu pokazao, kako bi rekao Mićka Karamazov (lik iz djela Braća Karamazovi), koliko je čovek bezobalan, problematično širok i da ga treba suziti“.

Ahmetagić kaže da je Dostojevski pisao „o psihološkim stupicama u koje čovjek upada, u kojima provodi svoj kratkovidi život i ne može uistinu da voli bližnjeg svog“.

„Pisao je o slobodi i obilju načina na koje je čovjek izneverava: o porocima, strastima, zločinima, sujetama, inferiornostima i stalnoj čovjekovoj potrebi da bude važan“, dodaje književna kritičarka.

3. Privatni život – zatvorenik, kockar, dužnik

Pisanje, aktivizam, zatvor, vojna služba, kockanje, dugovi – sve je ovo bilo i dio privatnog života Dostojevskog.

Ubrzo nakon objavljivanja pripovetke Bijele noći 1849. godine, Dostojevski je uhapšen i proveo je osam mjeseci u pritvoru.

Bio je osuđen na smrt jer je navodno radio i objavljivao članke protiv religije i ruske vlasti. Ipak, smrtna kazna je preinačena na četiri godine teškog rada u Sibiru.

U tom periodu je doživljavao sve više epileptičnih napada. Kada je pušten iz zatvora, proveo je pet godina kao poručnik u današnjem Kazahstanu.

Jedan od najpoznatijih zatvorenika u Sibiru bio je i Fjodor Dostojevski.

Ovaj period se smatra prekretnicom u njegovom životu – tada je Dostojevski napustio ranije političke stavove i vratio se tradicionalnim ruskim vrijednostima.

Postao je ubeđeni hrišćanin i veliki protivnik filozofije nihilizma. U to vreme je upoznao i Mariju Dmitrijevnu Isajevu, udovicu prijatelja iz Sibira, sa kojom se kasnije venčao.

„Njegove profesionalne aktivnosti bile su raznolike – beletristika, kritika, novinarstvo, uređivanje, izdavanje časopisa.

„Dostojevski je bio profesionalni pisac u svakom smislu te riječi. Njegova spisateljska aktivnost ne obuhvata samo književna dela, već i rad sa masovnim medijima, društveno i dobrotvorno angažovanje“, kaže Jakovljević Radunović.

Dostojevski je 1860. sa bratom Mihailom Mihajlovičem izdavao časopis Vrijeme, jedan od najpopularnijih časopisa u to doba, sa impresivnih četiri hiljade pretplatnika.

Časopis je promovisao „rusku ideju“ koja će objediniti kulturna dostignuća ruskog naroda i evropskog prosvjetiteljstva, što je privuklo nepristrasne čitaoce različitih ubjeđenja, kaže Jakovljević Radunović.

„Može se čak reći da je Dostojevski stvorio novi umjetnički model svijeta, u kome su mnoge glavne tačke stare umetničke forme pretrpjele radikalnu transformaciju“.

„Dostojevski je najistaknutiji predstavnik ontološke, refleksivne poetike, koja za razliku od tradicionalne, deskriptivne poetike, ostavlja lik u određenom smislu slobodnim u njegovom odnosu sa tekstom, koji ga opisuje“, kaže ona.

Kada mu je četiri godine kasnije umrla supruga, a potim i brat, Dostojevski pada u depresiju, počinje da se kocka i zadužuje.

Upravo je napoznatije djelo Zločin i kazna napisao u izuzetno kratkom roku da bi isplatio kockarske dugove. Kako ga je izdavač ucijenjivao da objavi još jednu knjigu, napisao je i Kockara.

4. Da li je predvidio Oktobarsku revoluciju?

Zli dusi su, kaže Jakovljević Radunović, roman o opsednutosti idejom koja čovjeka odvaja od stvarnog života.

Neki smatraju da je ovim djelom Dostojevski predvidio Oktobarsku revoluciju i promjenu političkog režima u Rusiju iz carevine u komunizam.

U romanu koji je izašao četiri decenije prije Oktobarske revolucije, Dostojevski socijalističku revoluciju objašnjava duševnom agonijom.

On njeno stvaranje dočarava kroz dve generacije likova, a porijeklo revolucije vidi u individualizmu – otpadništvu od moralnih i religioznih načela, odbacivanju duhovnog.

Pisac prikazuje oca koji pokušava da prikrije sopstvenu nesposobnost prikazujući sebe značajnijim, kao i njegovog sina. koji još više hrli za dokazivanjem.

„Posle Oktobarske revolucije, Zli dusi su postali roman čija je interpretacija zavisila od političkih stavova čitaoca i od toga na kojoj strani sovjetske granice se on nalazio“, kaže Jakovljević Radunović.

Glavni protivnik romana bio je Maksim Gorki – osudio ga je „kao reakcionaran i društveno štetan i tako stvorio sovjetsku tradiciju njegove percepcije“, kaže ona.

„Sa druge strane, simbolistička kritika i egzistencijalisti proglasili su Zle duhe proročanskom knjigom. Filozof Nikolaj Berđajev je 1918. godine pisao kako je Dostojevski predvideo da nihilizam, djelujući na ruskom hrišćanskom prostoru, ne može, a da ne bude demonski“.

Poslije 20. vijeka sa svim ratovima, revolucijama, autoritarnim i totalitarnim režimima i demokratijama, kultom vođa, kršenjem ličnih sloboda, masovnim represijama, roman Zli dusi otkriva se u novom svijetlu.

„Ovo nije roman-pamflet – iako je tako zamišljen, a elementi pamfleta i parodije u njemu prisutni, već roman tragedija, proročanski roman koji ima univerzalan značaj“, kaže Jakovljević Radunović.

5. Da li možemo da upoznamo Rusiju iz romana Dostojevskog

Dostojevski se u romanima bavi običnim čovjekom i njegovom sudbinom, a jedna od centralnih tema njegovog stvaralaštva je tema slobode i samovolje“, kaže Jakovljević Radunović.

Sveprisutna je i tema „zla i zločina“, kao i junaci „koji nalaze svoj put ka Bogu i oni koji se od njega udaljavaju“.

Junaci su obični ljudi koji žive u gradu i u njegovim romanima se ogleda „stvarnost Rusije 19. vijeka, ali i naša stvarnost“.

„U kojem god gradu da živimo, svuda postoje siromašni ljudi koji jedva sastavljaju kraj s krajem. Svi mi doživljavamo iste duhovne, psihološke, socijalne, svakodnevne teškoće o kojima je pisao ruski autor i u tom smislu romani Dostojevskog su tekstovi kojima se možemo i moramo vraćati u potrazi za suštinskim pitanjima ljudskog postojanja i nisu vezani samo za Rusiju, već su bliski čitaocima širom svijeta“, kaže Jakovljević Radunović.

Međutim, Jasmina Ahmetagić ne misli da su djela Dostojevskog realistična slika Rusije već „tek piščeva slika i doživljaj Rusije“.

„Kada piše o malom ruskom čovjeku, Dostojevski realistično prikazuje njegovu bedu, patnju, uniženost, ali to nije glavno kod njega“, kaže Ahmetagić.

Dostojevski je „prije svega bio osjetljiv na idejna kretanja svog doba i to je koristio u svojim djelima da putem njih prikaže univerzalna pitanja i brojnost čovjekovih umnih zabluda.“

Ahmetagić smatra da je i sam pisac „imao jednu iluziju – prije svega je Rusiju idealizovao“.

„I kada je kritikuje, on to čini u ime ideje Rusije koja je kod njega bila idelizovana, čak pomalo i sladunjava, pravoslavna majčica Rusija“, zaključuje ona.