Srbija i Crna Gora su bile dio zajedničke države od 1918. do 2006. godine. Od 1945. su funkcionisale kao republike u socijalističkoj Jugoslaviji, a od 1992. u Saveznoj Republici Jugoslaviji. Posljednja zajednička država od 2003. bila je Državna Zajednica Srbije i Crne Gore nakon koje je Crna Gora postala nezavisna država, poslije referenduma održanog 21. maja 2006. godine.

Mnoga pitanja koja su i danas ključne tačke neslaganja između dvije države svoje korijene vuku iz vremena nakon uspostavljanja zajedničke države južnih Slovena (1918-1941.), ali i u ranijem periodu (od sticanja nezavisnosti što su obje države ostvarile na Berlinskom kongresu 1878. pa do završetka Prvog svjetskog rata 1918.).

U nastavku Radio Slobodna Evropa (RSE) ukazuje na krizne momenate u odnosima Podgorice i Beograda od uspostave diplomatskih odnosa 2006. godine, pa sve do protjerivanja ambasadora obje zemlje na kraju novembra 2020.

2006. – Referendum o nezavisnosti Crne Gore

Na referendum za nezavisnost Crne Gore održanom 21. maja 55 odsto crnogorskih građana izjasnilo se za obnovu nezavisnosti dok je 45 odsto glasalo za zajednicu sa Srbijom.

Referendumsko pitanje je glasilo: “Želite li da Republika Crna Gora bude nezavisna država sa punim međunarodno-pravnim subjektivitetom?”. Ponuđeni odgovori su bili: DA ili NE. Za prvu opciju su se zalagale stranke okupljene oko “Bloka za nezavisnu Crnu Goru”, dok su se za drugu opciju zalagale stranke okupljene oko “Bloka za očuvanje Državne zajednice Srbije i Crne Gore”.

Ovo je bio drugi referendum o državnom statusu Crne Gore, dok je prvi referendum iz 1992. godine imao suprotan rezultat. Ukupno 95,96 posto izašlih na referendum, u atmosferi bliskosti srpske vlasti predvođene Slobodanom Miloševićem i crnogorske oličene u Momiru Bulatoviću i Milu Đukanoviću, tada se izjasnilo za zajedničku državu Srbije i Crne Gore.

Prema dogovoru koji je prethodio referendumu iz 2006., Srbija je kao pravna nasljednica Državne zajednice Srbije i Crne Gore naslijedila članstvo u međunarodnim organizacijama, kojima je Crna Gora pristupila kao potpuno nova država.

Srbija i Crna Gora diplomatske odnose zvanično su uspostavile 22. juna 2006. godine.

Referendumske podjele iz tog vremena uglavnom političke prirode, koje se uveliko poklapaju sa nacionalnom podjelom na Srbe i Crnogorce, ostale su do danas. Snage koje su se borile za očuvanje zajedničke države imale su snažnu podršku u tada vladajućim snagama premijera Vojislava Koštunice, istog onog koji je šest godina ranije kao umjereniji nacionalista pobijedio Miloševića na izborima.

2007. – Crnogorski ustav i pitanje jezika

Crnogorski ustav iz 2007. definiše zemlju kao građansku (čl. 79). Službeni jezik je crnogorski, ali ustavne odredbe govore i o korišćenju srpskog, hrvatskog, bosanskog i albanskog jezika u službenoj upotrebi, kao i o ravnopravnosti ćiriličnog i latiničnog pisma (čl. 13).

Latinično pismo je postalo pismo službene komunikacije i zvaničnih tekstova državne administracije tokom prethodne dvije decenije.

U septembru 2011. u Crnoj Gori je usaglašen naziv predmeta maternjeg jezika u školama, kao “crnogorski – srpski, bosanski, hrvatski”.

2008. – Crna Gora priznaje Kosovo

Vlada Crne Gore je 9. oktobra 2008., osam mjeseci nakon odluke Prištine o proglašenju nezavisnosti, jednoglasno donijela odluku o priznavanju Kosova i usvojila tekst zajedničke izjave vlada Crne Gore i Makedonije o istovremenom priznanju Kosova.

Zbog te odluke Podgorice, Beograd je tadašnju ambasadorka Crne Gore u Srbiji Anku Vojvodić proglasio “personom non-grata”.

Početkom 2008. godine je formirana Međudržavna komisija za razgraničenje. Budući da je dio državne granice Srbije prema Crnoj Gori istovremeno i granična linija Kosova i Crne Gore, Srbija je stala na stanovište da se o državnoj granici ne može razgovarati dokle god Crna Gora smatra Kosovo državom.

2009. – Pitanje položaja Srba u Crnoj Gori

Aktuelizovano je i pitanje praktičnog položaja Srba u Crnoj Gori, definisanja njihovog statusa i uloge srpskog jezika. Kada je crnogorski predsjednik Filip Vujanović posjetio Srbiju maja 2009., predsjednik Srbije Boris Tadić je izjavio da je neophodno definisati status Srba u Crnoj Gori kao autohtonog naroda, bez posebnih detalja šta je to podrazumijevalo. To je vrlo negativno dočekano u Podgorici, a taj susret uzimao se kao tačka najnižih odnosa dvije strane od 2006. godine.

2010. – Kandidatura za članstvo u EU i neizgrađeni autoput

Crna Gora je 2010. dobila status kandidata za članstvo u Evropskoj uniji (EU). Najavljena je gradnja Koridora 11 koji bi povezao Srbiju i Crnu Goru autoputem. Planirano je da Srbija gradi auto put do Boljara, na granici dvije države, a Crna Gora do jadranskog grada Bara na jugu zemlje. To bi Srbiji obezbijedilo i prekomorsku vezu sa Barijem u Italiji. Ali, izgradnja je odgođena.

Tada premijer Crne Gore Milo Đukanović optužio savjetnika predsjednika Srbije Mlađana Đorđevića da finansira opoziciju Crne Gore.

Kriza u odnosima nije podrazumijevala i prekid komunikacije. Tako se predsjednik Srbije Boris Tadić 23. jula na Cetinju susreo sa crnogorskim kolegom Filipom Vujanovićem.

2011. – Popis stanovništva Crne Gore

Prema popisu u Crnoj Gori iz 2011. godine Crnogorci su relativna većina sa 44,98 posto stanovništva dok Srbi čine 28,73 posto. Na popisu je srpski jezik kao maternji označilo 42,88 posto stanovništva. On u tom smislu čini relativnu većinu, jer crnogorski jezik koristi, po rezultatima popisa, 36,97 posto stanovništva.

Iste godine je otvoren konzulat Srbije u Herceg Novom, kako bi u tom gradu ali i u području Boke Kotorske olakšao srpskoj zajednici i brojnim turistima pristup konzularnim uslugama Srbije.

Položaj Crnogoraca u Srbiji je određen pravima nacionalnih manjina. Broj građana Srbije koji se tako izjasnio je u značajnom padu od 1981., kada ih je bilo 147.466 te 1991. kada ih je bilo 118.934 (mada su to brojke koje obuhvataju i teritoriju Kosova, za razliku od kasnijih popisa), da bi ih 2002. bilo 69.049 a 2011. 38.527.

Crna Gora nema razvijen institucionalni aparat podrške Crnogorcima van Crne Gore i njihov položaj obično nije pitanje koje se pokreće na višem političkom nivou.

2012. – Smjena vlasti u Srbiji

U Srbiji 2012. nakon predsjedničkih, parlamentarnih i lokalnih izbora održanih 6. maja na vlast se vraćaju dvije političke opcije poražene 2000. godine padom Miloševića.

To su nekadašnji desničarski radikali Vojislava Šešelja, koji su se 2008. godine odvojili i formirali Srpsku naprednju stranku na čelu sa Tomislavom Nikolićem i Aleksandrom Vučićem. Druga opcija su Miloševićevi socijalisti, na čijem čelu je od 2006. Ivica Dačić.

Dok oni formiraju Vladu, sa Dačićem kao premijerom i Vučićem kao prvim potpredsjenikom, čitav proces je pokrenut pobjedom Tomislava Nikolića na izborima za predsjednika Srbije.

Zajedno sa čelnim ljudima u Crnoj Gori svi su podržavali Miloševića, s tim što mu je Demokratska partija socijalista (DPS) predvođena Milom Đukanovićem okrenula leđa još 1997. godine.

Ponovni susret, međutim, osim u početnoj fazi, nije značio otopljavanje odnosa Crne Gore i Srbije.

2013. – “Nikad bolji odnosi”

Od 2013. su učestale posjete na visokom nivou i politički odnosi su ušli u mirnije vode. Milo Đukanović je prvi put nakon 10 godina, poslije sahrane Zorana Đinđića (2003.), došao u službenu posjetu Srbiji.

2014. – Dvojno državljanstvo

Državljanstvo Crne Gore stiče se porijeklom, prijemom i po međunarodnim ugovorima, kako je to već definisao Ustav iz 2007. i Zakon o državljanstvu. Crna Gora za sada ni sa jednom državom regiona nije potpisala ugovor o dvojnom državljanstvu, i stoga to nije pitanje koje je pravno specifično za odnose sa Srbijom. Posljednja aktuelizacija tog pitanja je pokrenuta na sastanku ministara inostranih poslova Ivice Dačića i Igora Lukšića u junu 2014.

Nakon susreta obojica su ocijenila da su iscrpljene sve mogućnosti za kompromisno rješenje, ali je takođe ocijenjeno da je neslaganje po tom pitanju potpuno legitimno.

Problem je aktualizovan 2017. u slučaju Svetozara i Miloša Marovića, koji su sa Specijalnim tužilaštvom Crne Gore postigli dogovor o priznanju krivičnih djela koje je potvrdio sud, nakon što je Miloš Marović dobio državljanstvo Srbije.

Svetozar Marović bio je jedan od ljudi iz vrha DPS i jedan od ljudi najbližih Đukanoviću. Bio je predsjednik Državne zajednice Srbije i Crne Gore od 2003. pa do razdvajanja 2006. Pod sumnjom za djela korupcije u opštini Budva uhapšen je 2016. godine. Zbog liječanja prešao je uskoro u Srbiju, gdje se i danas nalazi i odbija da se odazove na poziv crnogorskog tužilaštva. Prvi put se javno oglasio pred izbore u Crnoj Gori avgusta 2020. u jednom intervjuu iz Beograda.

2015. – “Direktno suprotstavljanje interesima Srbije” i formalni poziv Crnoj Gori za NATO

U komentaru crnogorske spoljne politike predsjednik Srbije Tomislav Nikolić je krajem 2015. javno izjavio da izborom da bude dio EU i NATO “Crna Gora svesno poništava samostalnost i pristaje da bude nečija igračka”.

U potonjim reakcijama je pojasnio da je komentarisao “kako se odnose (u Crnoj Gori) prema srpskom narodu, prema svetskoj situaciji u kojoj se isključivo stavljaju na jednu stranu, a da bi to ostvarili donose odluke koje su direktno suprotstavljene interesima Srbije, kao što je glasanje u UNESKO-u”. Nikolić je govorio o nešto ranijem neuspješnom pokušaju Kosova da postane član UNESKO-a, a gdje je Crna Gora glasala za prijem.

Predsjednik Crne Gore Vujanović je otklonio detaljnije analiziranje ovih izjava, a u julu je doputovao u Beograd na sastanak sa predsjednikom Nikolićem i predsjednikom tehničke Vlade Srbije Vučićem.

Otvoren drugi konzulat Crne Gore u Sremskim Karlovcima u Vojvodini.

Crna Gora je primila formalni poziv za članstvo u NATO.

2016. – Slučaj “Državni udar”

Na dan parlamentarnih izbora u Crnoj Gori, 16. oktobra 2016. uhapšena je grupa ljudi koji su, po navodima policije, planirali napade i akcije protiv državnih institucija. Među uhapšenima je bio i Bratislav Dikić, bivši komandant Žandarmerije Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije.

Državni vrh Srbije se ogradio od hapšenja i od navoda o planiranim akcijama te grupe, u kojoj su se našli i dva ruska državljanina za koje se tvrdi da su pripadnici ruskih službi bezbjednosti.

Noć uoči izbora lišeno slobode 20 osoba, državljana Republike Srbije.

Tokom 2017. podignute su optužnice u slučaju “državni udar”, 2019. suđenje.

Svi optuženi za pokušaj terorizma u Crnoj Gori na dan parlamentarnih izbora u oktobru 2016. godine – dvojica ruskih državljana, osam državljana Srbije i funkcioneri opozicionog Demokratskog fronta – proglašeni su krivim, presudom Višeg suda u Podgorici. Čitanje presude trajalo je duže od šest sati. Nakon prvostepene presude, svi osuđeni imaju pravo žalbe Apelacionom sudu.

Nakon što je saopštila da su svi optuženi za pokušaj terorizma i stvaranje kriminalne organizacije krivi za djela koja im se stavljaju na teret, predsjednica sudskog vijeća Višeg suda Suzana Mugoša je, saopštila da su svi okrivljeni imali zadatke koji su trebalo da rezultiraju nasilnim rušenjem vlasti u Crnoj Gori, proglašenje pobjede opozicionog Demokratskog fronta na izborima kako bi se spriječilo priključenje Crne Gore NATO alijansi.

U septembru 2020. u Apelacionom sudu u Podgorici počela je rasprava o žalbama na prvostepenu presudu osuđenih za pokušaj terorizma 16. oktobra 2016. godine na dan parlamentarnih izbora.

2017. – Ulazak Crne Gore u NATO

Crna Gora do ljeta 2017. najviše je napredovala od kandidata za članstvo u EU, postala je članica NATO-a i u međuvremenu je u martu 2014. uvela sankcije Rusiji zbog aneksije Krima, na poziv Evropske unije.

Crna Gora je 2017. godine raspisala potjernicu za nekadašnjim visokim funkcionerom crnogorske vladajuće Demokratske partije socijalista Svetozarom Marovićem i njegovim sinom Milošem, zbog izdržavanja zatvorske kazne na koju su osuđeni nakon malverzacija u Budvi kojim je naneta višemilionska šteta lokalnom budžetu.

Obojica su se “sklonili u Beograd”. Marović do danas nije izručen Crnoj Gori iako ga je tražila.

2018. – Crkva i država

Patrijarh Srpske pravoslavne crkve (SPC) Irinej izjavljuje da je “položaj Srba u Crnoj Gori danas lošiji nego u Nezavisnoj državi Hrvatskoj, a da je Srpskoj pravoslavnoj crkvi gore nego u Osmanskom carstvu”.

Odnosi su se zategli i nakon toga što je crnogorskoi vojni ataše Ivan Mašulović prisustvovao na hrvatskom obiljeležavanju 23. godišnjice akcije “Oluja”.

Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić je tim povodom izjavio da mu je crnogorski premijer Duško Marković lani u Beogradu obećao da će Crna Gora voditi računa o interesima Srbije pred važne i značajne datume.

Vučić nije krio razočaranje zbog prisustva Mašulovića obilježavanju “Oluje” kao i odluke Crne Gore o upućivanju dva njena oficira u misiju NATO na Kosovu.

Nove tenzije su se podigle u Crnoj Gori povodom obilježavanja Podgoričke skupštine iz 1918. godine – Podgorička skupština predstavlja kontroverzan događaj, na čijoj su sjednici krajem novembra 1918. godine donijete odluke o: ukidanju suvereniteta Crne Gore, njenom pripajanju Srbiji i detronizovanju kraljevske porodice Petrović Njegoš.

Prosrpski orijentisani politički i društveni subjekti ovaj događaj vide kao ujedinjenje srpskog naroda u jednu državu, dok crnogorska zvanična istorija ovaj događaj smatra okupacijom Crne Gore.

Odnose je dodatno zateglo i sklanjanje Branke Milić, jedne od optuženih u aferi “državni udar”, u zgradu Ambasade Srbije u Podgorici. Nakon što joj je sud odredio pritvor Milićeva je utočište pronašla u srpskoj ambasadi gdje se i danas nalazi.

2019. – Najava i usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovijesti i crkvena imovina

Zakonu o slobodi vjeroispovijesti koji je Skupština Crne Gore usvojila 27. decembra 2019., SPC se protivi zbog člana koji propisuje da vjerske zajednice moraju da dokažu vlasništvo nad crkvenom imovinom koja je sagrađena ili je bila u državnoj svojini do 1918. godine.

Ukoliko ne mogu to da dokažu imovina će se upisati kao državno vlasništvo.

2020. – Pandemija, izbori i protestne auto-litije, ambasadori…

U 2020. godini pandemije, Srbija i Crna Gora su COVID-19 iznosile kao razlog za zabrane za ulazak građana u svoje države.

Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić je odluku Crne Gore da od 1. juna ne otvori granice i za državljane Srbije, nazvao političkom.

Epidemiološke mjere dešavale su se u sjenci predstojećih izbora koji su u Crnoj Gori održani 30. avgusta.

Usvajanje Zakona o slobodi vjeroispovijesti krajem 2019. nastavilo je da bude glavna tema prijepora Srbije i Crne Gore dok su se organizovale protestne litije, a protiv mitropolita Srpske pravoslavne crkve (SPC) Amfilohija podgorička policije je podnijela krivičnu prijavu zbog postojanja osnovane sumnje da je počinio krivično djelo “nepostupanje po zdravstvenim propisima za suzbijanje opasne zarazne bolesti”.

Amfilohije je i sam podlegao posljedicama korona virusa, a Aleksandar Vučić predsjednik Srbije došao je na njegovi sahranu u Podgoricu. To je bila i prva posjeta Vučića kao predsjednika Srbije glavnom gradu Crne Gore, ali se ni tada nije sastao sa crnogorskim državnim vrhom.

Situacija je kulminirala obostranim protjerivanjem ambasadora jedne i druge države nakon što je ambasador Srbije u Crnoj Gori, 27. novembra, na izložbi dokumenata pod nazivom “Parlamentarizam u Crnoj Gori i dani ujedinjenja” na Podgoričku skupštinu osvrnuo kao na “slobodan izraz narodne volje za ujedinjenje sa bratskom Srbijom”.

Skupština Crne Gore je 29. novembra 2018. usvojila Rezoluciju o poništenju odluka Podgoričke skupštine, kojima je ukinut dotadašnji suverenitet Crne Gore.

Potom je 29. novembra premijerka Srbije saopštila da će Srbija jednostrano povući odluku o protjerivanju ambasadora Crne Gore iz Srbije. Izrazila je nadu da će potez Srbije o povlačenju odluke u Podgorici biti protumačen kao “akt dobre volje” i da će Srbija nastaviti da sa Crnom Gorom gradi “dobre, sve bolje, odlične” odnose, ali i da podržava izjave ambasadora Vladimira Božovića.