Procijenjuje se da je oko 19.000 ljudi umrlo u poslednje tri godine uslijed zagađenja vazduha iz termoelektrana na ugalj na Zapadnom Balkanu, prema izvještaju koji su danas objavili CEE Bankwatch Netvork i Centar za istraživanje energije i čistog vazduha. 

U izvještaju “Poštuj ili zatvori”(Comply or Close), koji je pokrenut povodom obilježavanja Međunarodnog dana čistog vazduha za plavo nebo, otkriveno je da je skoro 12.000 ovih smrtnih slučajeva nastalo zbog kršenja pravno obavezujućih granica zagađenja. Više od polovine ovih smrti koje su se mogle spriječiti dogodilo se u EU, koja uvozi 8% električne energije koju proizvode ove visoko zagađujuće elektrane. 

Zagađenje vazduha iz termoelektrana na ugalj u Srbiji, na Kosovu, u Bosni i Hercegovini, Sjevernoj Makedoniji i Crnoj Gori ne pogađa samo ljude u njihovim zemljama, već i one u susjednim zemljama EU, posebno u Rumuniji, Mađarskoj i Grčkoj, navodi se u izvještaju. 

„Ovaj izvještaj otkriva danak plaćen u ljudskim životima zbog stalnih kršenja električne energije iz uglja na Zapadnom Balkanu. Vlade regiona moraju odmah započeti brz i pravedan prelazak na održive energetske sisteme, uz podršku EU “, rekla je Pippa Gallop, savjetnica za energetiku u jugoistočnoj Evropi u Centralnoj i Istočnoj Evropi Bankwatch Netvork. 

Direktiva o velikim postrojenjima za sagorijevanje – direktiva EU za smanjenje emisije opasnih materija, prilagođena zemljama potpisnicama Ugovora o energetskoj zajednici – zakonski zahtijeva od ovih zemalja da obuzdaju zagađenje vazduha iz svojih elektrana od 2018. Ipak, kako se u izveštaju navodi, u 2020., 18 termoelektrana na zapadnom Balkanu ispuštalo je dva i po puta više sumpor -dioksida (SO2) od svih 221 elektrana na ugalj u EU zajedno. 

Novi izvještaj otkriva u kojoj mjeri termoelektrane na zapadni Balkan, ne samo da krše zakonske obaveze zemalja, već i uzimaju ogroman danak u životima ljudi u regionu i šire. 

Prema analizi, 3700 ljudi je umrlo na Zapadnom Balkanu, a 7000 u EU samo zbog toga što su termoelektrane na ugalj Zapadnog Balkana prekršile granice zagađenja između 2018. i 2020. Procjenjuje se da je skoro hiljadu ljudi umrlo u drugim regionima zbog gušenja od zagađenja vazduha iz istih elektrana. 

U tri godine otkako su ograničenja zagađenja vazduha postala obavezujuća prema Ugovoru o energetskoj zajednici, elektrane na ugalj u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Sjevernoj Makedoniji i na Kosovu ispuštaju SO2 na nivoima koji su najmanje šest puta veći od zakonske granice [2]. 

Samo u Srbiji, termoelektrane na ugalj koje podležu Nacionalnom planu smanjenja emisija emitovale su 2020. godine više SO2 nego čitava flota elektrana na ugalj EU. 

Iste godine, bosanskohercegovačka elektrana Ugljevik bila je najveći zagađivač u regionu, čime je probijena granica SO2 za sve četiri zemlje ukupno. Ova jedinica, baš kao i srbijanski Kostolac B, ima ugrađen sistem za odsumporavanje, ali nije stavljen u upotrebu. Što je još gore, u elektrani Ugljevik još je planirano dodatnih 700 MV novih kapaciteta lignita. 

Sve četiri zemlje sa nacionalnim planovima za smanjenje emisija – Srbija, Bosna i Hercegovina, Kosovo i Sjeverna Makedonija – trenutno se suočavaju sa slučajevima rješavanja sporova zbog nepoštovanja granica zagađenja u planovima 2018. i 2019. Još jedan slučaj rješavanja sporova pokrenut je protiv Crne Gore u aprilu 2021. godine nakon što je elektrana u Pljevljima nastavila sa radom izvan svojih kvota od 20.000 sati prema regulativi o ograničenom životnom vijeku Direktive o velikim ložištima. 

„One vlade Zapadnog Balkana koje to još nisu učinile moraju da odrede datum za hitno ukidanje uglja“, rekao je Davor Pehčevski, balkanski koordinator kampanje za zagađivanje vazduha u Centralnoj i Istočnoj Evropi Bankwatch Network. „Za elektrane koje se ne mogu odmah zatvoriti, vlade moraju ograničiti svoje radno vrijeme dok se ne ispune standardi emisije, kako bi se spasili životi“. 

„Paralelno s tim, hitno se moraju pojačati ulaganja u mjere energetske efikasnosti i obnovljive izvore energije, a zajedno sa svim relevantnim akterima, posebno pogođenim zajednicama, potrebno je izraditi planove za pravednu tranziciju radnika i zajednica u uglju.“ 

Prema izvještaju, električna energija koju proizvode ove termoelektrane na ugalj i kojom se 2020. trgovalo sa EU – iako čini mali dio potrošnje električne energije u EU – proizvela je toliko SO2 koliko je polovina EU elektrana na ugalj zajedno. 

„Kao što naš izveštaj pokazuje, kada EU trguje električnom energijom sa svojim susjedima sa Zapadnog Balkana, snosi i uticaje i dio odgovornosti za rezultujuće zagađenje vazduha van kontrole. EU takođe mora pomoći zemljama Zapadnog Balkana da prevaziđu ugalj oporezivanjem uvoza električne energije na bazi fosilnih goriva i osiguravanjem efikasne primjene Ugovora o energetskoj zajednici ”, rekla je Lauri Millivirta, vodeći analitičar u Centru za istraživanje energije i čistog vazduha. 

„Vlade zapadnog Balkana ne mogu sanjati o članstvu u EU zanemarujući pravila kontrole zagađenja. Da bi se izbjegla ova vrsta flagrantnog nepoštovanja, sprovođenje Ugovora o energetskoj zajednici mora biti prioritet. Evropska komisija i vlade EU moraju uvesti efikasne kazne ”, zaključila je Ioana Ciuta, energetska koordinatorka za Zapadni Balkan u Centralnoj i Istočnoj Evropi Bankwatch Network. 

Nalazi izveštaja, kao i dodatne informacije, mogu se pronaći na https://www.compliorclose.org