Sava Kovačević je svojom herojskom smrću na Sutjesci ušao u legendu i postao jedan od najomiljenijih likova Narodnooslobodilačke borbe. Od njegove pogibije prošlo je tačno 78 godina, a tog kobnog 13. juna 1943. godine čitava Savina porodica se borila u partizanima.

Rođen je 25. januara 1905. godine u selu Nudolu, blizu Grahova, kod Nikšića. Potiče iz zemljoradničke porodice Blagoja i Jovane Kovačević. Njegovu porodicu su u Nikšiću i okolini znali pod nadimkom Mizare. Čitava Savina porodica je učestvovala u Narodnooslobodilačkoj borbi. 13. juna 1943. zajedno sa Savom su poginuli njegov otac Blagoje, brat Janko i četrnaestogodišnji bratanić Dragan, koji je bio Savin kurir. Savin rođeni brat Nikola je bio poznati revolucionar, a njegov sin Mitar je takođe proglašen za narodnog heroja.

Djetinjstvo, mladost i veći dio života Sava je proveo u rodnom kraju. Osnovnu školu završio je u susjednom selu Zaslapu. Zbog lošeg materijalnog stanja porodice, nije nastavio dalje školovanje, već je ostao na selu i počeo da se bavi poljoprivredom. Kada je odrastao, zaposlio se u “Ombli”, preduzeću za eksploataciju šume u Bijeloj Gori. Kasnije je otišao od kuće i najprije radio u rudniku Trepča, na montaži žičare, a onda je otišao u Beograd i zaposlio se u štampariji novina “Vreme” i radio na izgradnji novog Savskog mosta. Pošto je bio protjeran iz Beograda, vratio se u rodni kraj i ponovo zaposlio kao šumarski radnik, a kasnije je radio na svom porodičnom imanju.

Partijski rad

Još u ranoj mladosti, pod uticajem svog starijeg brata Nikole Kovačevića, pristupio je revolucionarnom pokretu, a član Komunističke partije Jugoslavije postao je 1925. godine. Do početka Drugog svjetskog rata, obavljao je sljedeće partijske funkcije: pročelnik ćelije, član (1928) i sekretar (1934) Mesnog komitata KPJ za Grahovo, član Okružnog komiteta KPJ za Nikšić (1934) i član Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru (izabran 1937. na Šestoj pokrajinskoj konferenciji). Kao partijski radnik, aktivno je djelovao među seljacima, radeći na stvaranju seljačkog zadrugarstva; radio je na okupljanju omladine, otvaranju čitaonica; učestvovao je u organizovanju radničkih štrajkova; istupao kao govornik na narodnim svečanostima, na izbornim sastancima, na velikim skupovima i demonstracijama. Radio je na stvaranju legalne Radničko-seljačke stranke (1937 – 1938) i bio jedan od njenih istaknutih predstavnika u Crnoj Gori.

Zbog komunističkih aktivnosti hapšen je više puta (u Grahovu, Nikšiću, Cetinju, Kosovskoj Mitrovici i Beogradu) i izvođen pred sud. Godine 1936. kada je prilikom velike policijske provale u partijsku organizaciju u Crnoj Gori uhapšeno oko 300 ljudi, Sava je izbjegao hapšenje i zajedno s još trojicom drugova se naoružan sklonio u šumu. U ilegalnosti je tada proveo devet mjeseci, ali se, uz garanciju, predao sudskim vlastima u Nikšiću, odakle je sproveden u zatvor u Sarajevo, a nešto kasnije izveden pred Državni sud za zaštitu države u Beogradu (1937). Na sudu je oslobođen. U proljeće 1940. godine, je uhapšen i sproveden na suđenje u Staru Kanjižu, ali je i ovoga puta oslobođen. Posljednji put je uhapšen uoči Aprilskog rata 1941. godine.

Narodnooslobodilački rat

Poslije okupacije Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine, Sava je kao član Okružnog komiteta KPJ za Nikšić, aktivno učestvovao u pripremi Trinaestojulskog ustanka. Prva velika akcija protiv okupatora na teritoriji Grahova izvedena je pod njegovim rukovodstvom – 25. jula, kada je savladana italijanska posada, jačine od oko 80 vojnika i oslobođeno Grahovo.

U jesen 1941. godine Glavni štab NOP odreda za Crnu Goru i Boku ga je imenovao za komandanta Nikšićkog partizanskog odreda, koji je ubrzo narastao na deset bataljona. U jesen 1941. i zimu 1941/42. godine, jedinice odreda su izvele niz uspješnih akcija na teritoriji Nikšića, Grahova, Vilusa, Crkvica i Herceg Novog. Nikšićki partizanski odred je tada razbio nekoliko italijanskih kolona, zarobio nekoliko stotina vojnika, zaplijenio tenkove, topove, kamione i drugo naoružanje i opremu. Snagama Nikšićkog i Durmitorskog partizanskog odreda oslobođena je velika teritorija od Tare i Pive do Bokokotorskog zaliva, osim blokiranog Nikšića i gradova u Boki. Naročito teške, višemjesečne borbe, uz velike neprijateljske gubitke, vođene su na sektoru Dragalj – Crkvice – Herceg Novi.

Istovremeno sa razvojem ustanka u Crnoj Gori, Sava je vojno-politički rad svojih jedinica usmjerio i u istočnu Hercegovinu i prema Dubrovniku. Januara 1942. godine formiran je Operativni štab za Hercegovinu, na čijem se čelu nalazio Sava i koji je imao zadatak da koordinira borbe crnogorskih i hercegovačkih jedinica. Tada su se pod njegovom komandom našle snage jačine oko 20 bataljona, koje su djelovale na prostoru od Ostroga do Dubrovnika i od Boke do Gacka. Djelovi odreda su bili angažovani i u borbi s četnicima na području Kolašina i u Katunskoj nahiji. Savo je, februara 1942. učestvovao na Ostroškoj skupštini crnogorskih i bokeljskih rodoljuba, u manastiru Ostrog, u aprilu je imenovan za člana Glavnog štaba NOP odreda Crne Gore i Boke, a maja iste godine izabran je za člana Vrhovnog štaba NOP i DVJ.

U toku Treće neprijateljske ofanzive, jedinice Nikšićkog partizanskog odreda vodile su izuzetno teške borbe oko Nikšića i Grahova, u Boki i u Pivi. Aprilu 1942, u borbama u Župi nikšićkoj teško su poražene jake četničke snage pod komandom Baja Stanišića – to je bio prvi teži poraz četnika u Crnoj Gori. Nove poraze odred im je nanio u borbama na pravcu Nikšić – Piva. Pored rukovođenja odredom, kao zamjenik komandanta Glavnog štaba rukovodio je povlačenjem Lovćenskog partizanskog odreda pravcem Trešnjevo-Grahovo-Banjani-Piva, kao i Zetskim partizanskim odredom, oko Nikšića i u Pivi.

Kada je 12. juna 1942. godine formirana Peta proleterska crnogorska udarna brigada, Sava je postao njen prvi komandant. Brigada je najprije bila glavna zaštitnica u borbama na tromeđi Crne Gore, Bosne i Hercegovine, a potom je sa šireg prostora Zelengore štitila pohod Grupe proleterskih brigada u zapadnu Bosnu i osiguravala zbeg naroda i bolnicu. Od 22. jula do 2. avgusta, zajedno s Hercegovačkim partizankim odredom, Dragačevsko-čelebićkim bataljonom, bolnicom i zbegom, Peta brigada je izvela proboj od Drine do Prozora. U centralnoj i zapadnoj Bosni brigada je, od avgusta 1942. do januara 1943. godine, vodila borbe oko Prozora, Travnika, Jajca i dr.

U toku Četvrte neprijateljske ofanzive, Savina brigada je učestvovala u borbi za Prozor, borbi s tenkovima u Ostrošcu, napadu na Konjic, odbrani u dolini Neretve, koja je imala veliki značaj za spas ranjenika i opšti uspjeh u bici na Neretvi. Poslije prelaska Neretve, brigada je vodila teške borbe na lijevoj obali Neretve, za oslobođenje i odbranu Nevesinja, na Planoj, Javorku i Bioču. Sava je komandovao brigadom u oštrim borbama na pravcu Nikšić-Šavnik, na Komarnici i na Durmitoru, što je usporilo nadiranje višestruko jačih njemačko?italijanskih snaga u Petoj ofanzivi. Maja 1943. godine, kada su uvedeni prvi oficirski činovi u NOVJ Nikola je dobio čin pukovnika.

U najtežem periodu Pete neprijateljske ofanzive, juna 1943. godine, Sava je postavljen za komandanta Treće udarne divizije. Diviziji je tada pao najteži zadatak – da bude zaštitnica Glavne operativne grupe, da štiti Centralnu bolnicu i izvrši proboj iz okruženja. U desetodnevnim borbama pod Savinom komandom, divizija se borila s neprijateljem koji je bio gotovo dvadeset puta brojniji, i učinila sve da spase ranjenike i izvrši druge zadatke. Činjeni su pokušaji da se nađe pogodna mogućnost za proboj.

U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu, pod Maglićem, kod Borovna, na desnoj obali reka Sutjeske, odbijeni su snažni udari neprijatelja, spašena bolnica i napravljen pokušaj da se na lijevoj obali Sutjeske obrazuje mostobran. Dana 13. juna, glavne snage divizije su pošle u opšti napad na lijevoj obali Sutjeske – divizija je uspjela da potisne neprijatelja, ali ne i da slomi njegov otpor na Košuru, padinama Ozrena, Lastve, Kazana. U najkritičnijem trenutku, Sava je odlučio da se novim jurišem izvrši proboj – s Pratećom četom i grupom kurira izbio je u prvi streljački stroj, zapovedio juriš, i pucajući iz puškomitraljeza, pošao napred i pao pokošen rafalima neprijatelja.

Odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ, 6. jula 1943. godine, proglašen je za narodnog heroja, među prvim borcima NOV i POJ. Odlukom Prezidijuma Vrhovnog sovjeta Sovjetskog Saveza odlikovan je Ordenom Kutuzova. U “Biltenu Vrhovnog štaba” br 29-31 o proglašenju Save Kovačevića za narodnog heroja piše:

“Na osnovu rješenja Vrhovnog štaba daje se naziv narodnog heroja drugu Savi Kovačeviću, komandantu III udarne divizije, koji je poginuo junačkom smrću juna mjeseca 1943 godine, kod Vrbnice jurišajući na čelu svojih boraca na neprijateljske bunkere pri probijanju neprijateljskog obruča. Slava velikom crnogorskom junaku drugu Savi Kovačeviću!”

Na mjestu na kome je junački pao na Krekovima iznad Doline heroja postavljeno je spomen-obilježje.

O herojstvu Save Kovačevića ispjevane su brojne pjesme koje su se prenosile i pjevale u svim partizanskim jedinicama širom Jugoslavije, tamo gdje se vodila partizanska borba i čuvala uspomena na njegovu herojsku smrt.

Jedna od najsnažnijih i najpoznatijih je “Što to huči Sutjeska?”

I epitaf, u stihovima narodne pjesme o slavnom komandantu, uklesan u mermeru, govori o velikoj i krvavoj bici Treće udarne divizije u njenom pokušaju proboja iz obruča:

“Od krajine do mora

zna ga zemlja sva

svud se slavom pročuo

komandant Sava.

Što to huči Sutjeska

krv pliva po njoj

divizija Savina

bije teški boj?”