Srednjoškolci danas nisu pripremljeni za tržište rada u Crnoj Gori, a samo rijetki prije punoljetstva dobiju priliku da steknu praktične vještine i povežu se sa poslodavcima.

Da je sistem dualnog obrazovanja potrebno unaprijediti tvrde i u Ministarstvu prosvjete, nauke i inovacija (MPNI), ali i učenici koji i nakon završene srednje škole godinama ostaju NEET kategorija – nijesu zaposleni, ne obrazuju se i ne usavršavaju kroz neki oblik treninga.

Problem nedostatka dualnog obrazovanja posebno je izražen na sjeveru, dok se najviše učenika praktično obučava u većim opštinama, kao što su Podgorica, Nikšić i Ulcinj.

Najveće interesovanje poslodavaca, prema podacima nadležnih, je u sektoru Turizam, trgovina i ugostiteljstvo i inženjerstvo i proizvodne tehnologije, dok je u toku sprovođenje istraživanja o potrebama za vještinama i kvalifikacijama u sektorima za inženjerstvo, poljoprivredu, hemijske tehnologije i grafičarstvo, sa posebnim fokusom na digitalne tehnologije i zelene poslove.

Srednjoškolci nezadovoljni praktičnom nastavom

“Iskustva učenika srednjih stručnih škola u Crnoj Gori pokazuju nezadovoljstvo kvalitetom praktične nastave. Nažalost, sve više se svodi na teoriju, dok je praksa, kao nastava od suštinskog značaja za buduće radnike, često zapostavljena i ne daje joj se adekvatan značaj. Neophodno je imati kontinuiranu praktičnu nastavu kod poslodavaca koji su voljni da nam prenesu svoja znanja i iskustva”, smatraju u rukovodstvu Unije srednjoškolaca.

Ocjenjuju da ih nedostatak praktičnih vještina i iskustava često ostavlja bez potrebne konkurentnosti, što otežava prelazak u poslovni svijet.

“Mnogi učenici se suočavaju s izazovima u pronalaženju posla zbog nedovoljnog znanja i praktične obuke koja bi ih osposobila za stvarne radne uslove”, tvrde u Uniji srednjoškolaca.

Ocjenjuju da je unapređenje nivoa dualnog obrazovanja u školama ključno za bolje pripremanje za tržište rada.

“Neki od načina koje bi se to moglo postići uključuju partnerstva sa lokalnim firmama koje bi mogle pružiti praktične obuke, u nekim slučajevima, praksa može biti kratka ili nedovoljno intenzivna. Uvođenje dužih perioda obavezne prakse ili blokova praktičnog rada, gdje učenici duže borave u realnom radnom okruženju, može im dati dragocjeno iskustvo”, poručuju iz Unije srednjoškolaca.

Oko 2.500 učenika iskusilo dualno obrazovanje

Realizacija dualnog modela stručnog obrazovanja u Crnoj Gori započeta je 2017. godine usvajanjem izmjena i dopuna Zakona o stručnom obrazovanju. Dualno obrazovanje realizuje se u okviru trogodišnjih obrazovnih programa.

Prema podacima MPNI, dostavljenim “Vijestima”, u prvoj godini realizacije, školske 2017/2018. godine, ovaj oblik obrazovanja pohađalo je 277 učenika kod 101 poslodavca, obrazujući se po novim modularizovanim obrazovnim programima. U školskoj 2020/2021. godini u dualnom obrazovanju bilo je 755 učenika, u školskoj 2021/2022. godini 570 učenika, a u školskoj 2022/2023. godini 410 učenika. U školskoj 2023/2024. godini u dualnom obrazovanju bilo je 463 učenika.

“Analiza dualnog obrazovanja po sektorima za školsku 2020/2021. godinu, pokazala je da je najveće interesovanje i dostupnost poslodavaca u sektorima turizam, trgovina i ugostiteljstvo i inženjerstvo i proizvodne tehnologije. U većim opštinama, kao što su Podgorica, Nikšić, Ulcinj, izražen je veći broj učenika u dualnom obrazovanju. Privreda i najveći broj poslodavaca Crne Gore je uglavnom koncentrisan u centralnoj i južnoj regiji države, pa je i to razlog veće zastupljenosti dualnog oblika obrazovanja u ovim opštinama”, navode iz MPNI.

Tvrde da postoji tendencija smanjenja broja učenika u trećem razredu dualnog obrazovanja u odnosu na broj učenika u drugom razredu. Razlog za to, pojašnjavaju, može biti obaveza poslodavaca da isplaćuju naknadu učenicima tokom praktične nastave u trećem razredu.

U MPNI, kojim rukovodi Anđela Jakšić Stojanović, pojašnjavaju da stručno obrazovanje obavljaju škole, ili škole zajedno sa poslodavcem, u skladu sa obrazovnim programom.

Kažu da tokom dualnog obrazovanja učeniku prvog i drugog razreda iz budžeta MPNI isplaćuje se mjesečna naknada, i to najmanje 10 odsto od prosječne neto zarade u Crnoj Gori u prvom razredu i najmanje 15 odsto u drugom razredu, a određeni broj naknada za učenike prvog razreda obezbijedila je Privredna komora Crne Gore. Poslodavac se obavezuje da tokom ostvarivanja dualnog obrazovanja učeniku trećeg razreda isplaćuje mjesečnu naknadu, i to najmanje 20 odsto od prosječne neto zarade u Crnoj Gori.

U prvom razredu učenik provodi nedjeljno jedan dan kod poslodavca, u drugom dva, a u trećem razredu tri dana nedjeljno.

Zanat je uvijek na cijeni?

Jedna od obrazovnih ustanova koja je od početka uključena u sistem dualnog obrazovanja je Srednja stručna škola “Spasoje Raspopović” iz Podgorice.

Direktor škole, Vesko Mihailović, u razgovoru za “Vijesti” tvrdi da je za uspješno sprovođenje ovog sistema obrazovanja ključna saradnja škole i poslodavca i da u školama postoji radno mjesto organizator praktičnog obrazovanja, koji je ključna ličnost za vezu ustanove i poslodavca, odnosno za praćenje učenika koji obavljaju praktičnu nastavu.

“Prostor za napredak je u povećanju pedagoških vještina instruktora praktičnog obrazovanja kod poslodavaca, što bi se obezbijedilo obukama za instruktore. Svakako, ovaj sistem predstavlja zajednički napor škola i poslodavaca i neka vrsta podjele odgovornosti, u kojem poslodavci učestvuju u stvaranju svog budućeg stručnog kadra dok stručna škole na efikasan način obezbjeđuju svoju ulogu – stavranje budućih stručnjaka spremnih za tržište rada”, poručuje Mihailović.

On naglašava da se ta saradnja ogleda u dualnom sistemu obrazovanja za programe Frizer, Pekar, Obrađivač plemenitih metala, Operater štampe i grafičke dorade i Proizvođač prehrambenih proizvoda, kao i realizaciji obaveznih časova kod poslodavaca za modularizovane obrazovne programe Tehničar zaštite životne sredine, Poljoprivredni tehničar i Tehničar modnog dizajna u trećem i četvrtom razredu.

Mihailović ističe da saradnja sa poslodavcima podrazumijeva i organizovanje stručnih posjeta učenika, gostujućih predavanja uspješnih lica iz privrede, realizovanje individualnih ugovora o obrazovanju za programe trećeg stepena obrazovanja, ali i profesionalnu praksu učenika.

“Što se tiče dualnog Sistema obrazovanja protekle školske godine imali smo 41 uključenog učenika kod 24 poslodavca za tri obrazovna programa. Ove godine ćemo imati veći broj učenika, kao i više poslodavaca uklučenih u ovaj sistem. Preko 50 učenika za obrazovane programe Frizer, Pekar, Proizvođač prehrambenih proizvoda i Operater štampe i grafičke dorade. Upravo na zahtjev poslodavaca – Crnogorskog udruženja štampara ove godine smo upisali učenike za ovaj program i biće u dualnom sistemu obrazovanja”, kaže Mihailović.

Uz čvrstu saradnju moguće prevazići probleme

U MPNI tvrde da im je jedan od prioriteta razvoj stručnog obrazovanja u kojem je obrazovna ponuda usklađena sa potrebama tržišta rada.

Kažu da je u cilju usklađivanja obrazovne ponude sa potrebama tržišta rada i unapređenja politike upisa učenika u srednje škole veoma značajno stalno sprovođenje analiza potreba za vještinama i kvalifikacijama.

Iz MPNI pojašnjavaju da je u toku sprovođenje istraživanja o potrebama za vještinama i kvalifikacijama u sektorima za inženjerstvo, poljoprivredu, hemijske tehnologije i grafičarstvo, sa posebnim fokusom na digitalne tehnologije i zelene poslove.

Te analize, ocjenjuju, poslužiće kao osnova za razvoj novih i reviziju postojećih kvalifikacija u stručnom obrazovanju.

Iz MPNI poručuju i da u stručnom obrazovanju, koje ima važnu ulogu u podsticanju zapošljivosti diplomaca, neophodno je omogućiti svim učenicima trogodišnjih obrazovnih programa praktično obrazovanje na radnom mjestu (učenje uz rad) u različitim oblicima, u zavisnosti od dostupnosti mjesta za učenje u sredini u kojoj se škola nalazi.

Kažu da je neophodna čvrsta saradnja tog resora, Centra za stručno obrazovanje i škola sa lokalnim zajednicama, udruženjima poslodavaca i poslodavcima.

“Unapređenjem dualnog obrazovanja, kao jednog od oblika stručnog obrazovanja, moguće je prevazići problem nedostatka stručne radne snage na trajan i održiv način. Dualno obrazovanje omogućava mladima da stiču kvalitetna znanja i vještine u školi i u kompaniji i da se zaposle odmah nakon završetka formalnog obrazovanja, a poslodavcima da obrazuju kvalifikovanu radnu snagu u skladu sa sopstvenim potrebama”, naglašavaju iz MPNI.

Ambiciozni plan – osnivanje centara izvrsnosti

U MPNI tvrde da je u narednom periodu planiran niz aktivnosti, kao što su poboljšanje obrazovne ponude za mlade osavremenjavanjem postojećih i razvojem novih obrazovnih programa u skladu sa potrebama tržišta rada, povećanje obima učenja uz rad, jačanje saradnje sa poslodavcima i njihovo aktivno uključivanje u procese planiranja, sprovođenja, nadzora i vrednovanja stručnog obrazovanja, obezbjeđivanje kontinuirane obuke nastavnika i instruktora praktičnog obrazovanja, u skladu sa utvrđenim potrebama, promovisanje stručnog obrazovanja i učenja uz rad…

Tvrde da će raditi na proširivanju obrazovne ponude u oblasti stručnog i obrazovanja odraslih, dok je u četvorogodišnjem trajanju potrebno povećati obim učenja uz rad, u realnom radnom okruženju, jer još uvijek ne postoje uslovi da se ovi programi realizuju sa elementima dualnog oblika obrazovanja.

“Imajući u vidu udaljenost između pojedinih opština, moguće je značajno unaprijediti kvalitet nastave, prije svega praktične, kroz osnivanje zajedničkih regionalnih centara izvrsnosti za pojedine sektore za više škola u određenoj regiji u kojima bi učenici bili u mogućnosti da razvijaju vještine i kompetencije koje, zbog nedostatka opreme, ali i poslodavaca, ne mogu steći u svojoj školi. U centrima bi se mogli realizovati i programi prekvalifikacije i dokvalifikacije odraslih. Takođe, centri bi bili mjesta profesionalnog razvoja nastavnika, razmjene iskustava i dobrih praksi”, zaključuju u MPNI.

Ne preciziraju, međutim, kada bi centri izvrsnosti mogli da budu osnovani, niti šta će biti sa mladim ljudima koji se već obrazuju ili koji su izašli iz procesa obrazovanja do ispunjenja ovog ambcioznog plana.

Do ispunjenja ovih ciljeva, država bi u narednom period morala da osigura da NEET mladi budu porepoznati kao posebna kategorija u strateškim dokumentima i zakonodavnom okviru. Potrebno je i poboljšanje kvaliteta i dostupnosti programa karijernog savjetovanja, kako bi se mladima pružila adekvatna podrška u donošenju ključnih odluka o karijeri.

Rad civilnog sektora dajerezultate, ali nije dovoljan

U civilnom sektoru smatraju da nedostaci u obrazovnom sistemu dovode visokoj nezaposlenosti među mladima, ali razloge vide i u hiperprodukciji kadrova, neusklađenosti sistema sa tržištem rada i socioekonomskim preprekama, nedostacima radnih prilika, nedovoljnoj podršci u tranziciji ka zaposlenju.

Nevladin sektor ima programe podrške NEET mladima, ali su jako skupi i ograničeni na mali broj osoba koje budu izabrane, što nije trajno rješenje.

Anja Redžić iz nevladine organizacije Forum MNE kaže da je višegodišnji rad i posvećenost pokazao da programi za podršku NEET mladima donose opipljive rezultate – sa devet kurseva koji su obuhvatili preko 150 mladih, od kojih je 38 odsto pronašlo zaposlenje tokom ili nakon obuke, i 22 razvijene biznis ideje.

“Međutim, uprkos ohrabrujućim rezultatima, ovakvi napori civilnog sektora nailaze na ograničenu podršku, kratkoročni su i zavise od donatora. Dok institucije prave planove, koji vrlo često ne odmiču dalje, generacije i generacije mladih upada u NEET kategoriju mimo svoje volje – mlade koji nisu zaposleni, nisu u procesu edukacije ili obuci. Institucije i dalje ne prepoznaju NEET mlade kao prioritetnu kategoriju u strateškim dokumentima”, smatra Redžić.

Ona je ocijenila da se se stiče utisak da se institucije, nažalost, oslanjaju na inicijative civilnog sektora i često ne prepoznaju potrebu za uspostavljanjem sistemske i dugoročne podrške.

“Forum MNE je još 2020. godine pilotirao prvi ‘onestopshop’ program za zapošljivost, uvodeći u crnogorski kontekst pojam NEET, ali kao što smo naveli i dalje nedostaje institucionalna podrška koja bi ovakve programe učinila održivijim i dostupnijim za sve mlade širom Crne Gore. Forum MNE poziva relevantne institucije na preuzimanje odgovornosti i hitno usvajanje multisektorskog pristupa koji bi osigurao da NEET mladi dobiju podršku koja im je potrebna i koja bi dugoročno osnažila ovu marginalizovanu grupu, umjesto da isključivo budu prepušteni inicijativama civilnog sektora”, zaključuje ona.

I programski direktor u NVO Juventas Jovan Bojović smatra da su napori civilnog sektora u radu sa NEET mladima značajni, ali suočeni sa nizom izazova.

“Sagledavajući aktivnosti koje sprovode organizacije civilnog društva, mogu slobodno reći da proizvode dobre rezultate. Samo sa aspekta projekta In employement, education, training – InEET, koji Juventas sprovodi kroz IPA II prekogranični program Crna Gora – Kosovo, 40 mladih ljudi u Crnoj Gori je za period od 6 mjeseci prošlo kroz program plaćene prakse, od tog broja 30 odsto njih je nastavilo angažman odnosno dobilo zaposlenje. Realizovali smo i 20 obuka za jačanje njihovih kapaciteta na tržištu rada, ali i 18 obuka prekvalifikacije obrazovanja za populaciju na izdržavanju kazni zatvora. Ovo su brojke koje daju zaista dugoročne rezultate”, tvrdi Bojović.

On ističe da saradnja između civilnog i državnog sektora na smanjenju stope NEET mladih postoji, ali je često ograničena i može biti unaprijeđena.

“Civilni sektor nudi inovativne programe i podršku prilagođenu potrebama NEET mladih, kao što su neformalno obrazovanje, obuke za zapošljavanje, mentorstvo i drugo. Međutim, ovi napori ponekad nemaju kontinuiranu podršku države, a inicijative civilnog sektora se često oslanjaju na projektno finansiranje, što može dovesti do prekida u sprovođenju programa kada se završe sredstva”, navodi Bojović.

Ovaj tekst nastao je u okviru projekta “Inkluzivan napredak ka EU integracijama – Osnaživanje civilnog društva za učinkovit doprinos inkluzivnom razvoju lokalnih zajednica”, koji finansira Evropska unija i Ministarstvo javne uprave Crne Gore, a sprovodi Forum MNE i Centar za omladinsku edukaciju. Sadržaj ovog teksta isključiva je odgovornost Foruma MNE i ne odražava stavove Evropske unije i Ministarstva javne uprave Crne Gore.