Piše, Miodrag Lekić, predsjednik DEMOS-a

Karakter ustava, način usvajanja, iznad svega njegovo poštovanje, predstavljaju ozbiljan test političko-institucionalne zrelosti države.“Mi hoćemo da narodu oduzmeno igračku koja se zove parlament. Kažemo igračku jer ga narod smatra takvim… Mi imamo vizije koje su istorijske, nasuprot drugima čije su vizije politikanske i parlamentarne”, Benito Musolini na kongresu Fašističke partije u Napulju 24.oktobra, 1922. Često i neslučajno se navodi da se ustavom udaraju temelji države. Njime se između ostalog, oblikuje pravno-politički sistem društva, utemeljuju principi slobode i prava građanina. Podijelom vlasti i kontrolnom ulogom parlamenta se garantuje demokratsko funkcionisanje društva.

Zato je, a istorija to potvrđuje, ukidanje parlamenta ili njegovo svođenje na neki fasadno-manipulativan oblik jeste opsesivni cilj političkih uzurpatora u njihovoj težnji ka apsolutnoj vlasti.

U svakom slučaju, karakter ustava, način usvajanja, iznad svega njegovo poštovanje predstavlja ozbiljan test političko-institucionalne zrelosti države.Ustav, posebno onaj koji se donosi u 21. vijeku, treba da izrazi kontinuitet države i njene specifičnosti, prilagođene opšte prihvaćenim vrijednostima modernog, građansko-demokratskog društva.

U istoriji traju oni ustavi sa kojima se, kao sa himnom i zastavom, narod identifikuje. Dakle bez nametanja, darivanja i režiranih nadglasavanja partijskih većina u parlamentu.Istorija pokazuje da novi ustavi ne rijetko izražavaju velike zaokrete, čak nove epohe naroda.

Ponekad se vezuju i za velike protagoniste istorije koji su direktno uticali na političke prilike i društvene vrijednosti u kojima nastaju novi ustavi.

Američki ustav, usvojen 1787. godine, ne samo da je obezbijedio stabilnost države i primijenjenu demokratskh principa društva, u prvom planu sa pravima građanina , već je postao klasičan primjer dugog trajanja. Drugim riječima, američki ustav je, gotovo netaknut, preživio ogromne transformacije američkog društva koje je prošlo demografski put od tri do trista miliona stanovnika, jedan krvavi građanski rat, dva svjetska rata, duboke ekonomske krize svjetskih razmjera, mnoga druga unutrašnja i međunarodna iskušenja.

Zato istorijski protagonosti tog doba, pisci ustava Džeferson, Hamilton, Adams se nazivaju “očevima” demokratske Amerike. Utemeljivač moderne Turske, Mustafa Kemal Ataturk je Ustavom 1924. godine pravno-politički oblikovao državu na demokratsko-republikanskim principima.

Ozbiljnu krizu francuskog društva, u kontekstu sve komplikovanijeg kolonijalnog rata u Alžiru, general De Gol 1958. godine je razriješio, između ostalog i novim ustavom usvojenim iste godine, koji utemeljuje tzv. predsjednički, neki ga nazivaju polupredsjednički sistem, u političkom mehanizmu demokratske podjele vlasti.

Veliki političko-ustavni diskontinuitet Italija realizuje Ustavom 1947. godine, koji donosi Ustavotvorna skupština. Njemu je prethodio narodni referendum o karakteru državnog uređenja.

Referendumom i novim ustavom, čija se izrada uglavnom vezuje za predsjednika antifašističke vlade De Gasperija, monarhija je zamijenjena republikom.Veoma kultivisani, elegantni, politički slab mladi kralj Italije Umberto Savoja – visok rastom, očigledno po crnogorskim genima s majčine strane – bio je primoran da odredbama novog ustava napusti zemlju.

Kralj je ironijom, valjda posljednjim oružjem koji je imao uoči odlaska u egzil, ovako prokomentrisao novi ustav zemlje:“Revolucionaran, hibridan, sa elementima baroknog…” Iste 1947. godine usvojen je novi ustav Japana u još komplikovanijm političkim i međunarodnim prilikama.

Naime, pošto je bio primoran da vrati ostrva na Pacifiku, doživio američke atomske bombe na svoje tle, Japan se našao pod međunarodnom okupacijom, a glavni guverner protektorata u Tokiju, američki general Mek Artur svečano je saopštio Japancima: „Osuđujemo vas na demokratiju”. Usvajanjem ustavne povelje 1982. godine u Kanadi je postignut veliki nacionalni konsenzus o pravno-političkom utemeljenu asimetrične federacije u okviru suverene države.

Nekada su dileme oko ustavnih rješenja predmet ne samo stručnog angažovanja već i stručne savjesti. Zbog javnog stava da je jugoslovenski ustav 1974. predstavlja pravno samoubistvo zemlje profesor beogradskog Pravnog fakulteta Mihailo Đurić je te godine završio u zatvoru. Ostaje još kao predmet istraživanja neobično pravno iskustvo država bez ustava ili sa nepisanim ustavom.Jedna od najstarijih država konsolidovane demokratije Velika Britanija nema klasičan, odnosno pisani ustav. Naime, duga, vjekovna tradicija nepisanih i pisanih fundamentalnih pravila i konvencija, zapravo njihov zbir čini ustavni okvir zemlje. Dakle, uglavnom od Magne karte iz 1215. godine do političko-pravnog kompromisa 1689. između krune i parlamenta, a poslije „slavne revolucije” (slavne, jer je bila bez krvi). Tada je kralju pripala čast, a parlamentu vlast. Ili možda bolje rečeno – kralj je kraljevao, ali ne i vladao. I kasnije usvojene konvenacije takođe čine dio ovog, već klasično nepisanog ustava.

Veliki pravno-politički izazov Evropljani su imali i ambicioznom težnjom da Evropska unija dobije ustav, iako još uvijek bez države i demosa u klasičnom smislu riječi. Nije se uspijelo u tome. Lisabonski sporazum kao poslednji usvojeni najviši akt nije ustav ni sadržinom, niti imenom.Sve je opet u novom traženju modela nove organizacije Evropske unije, sada sloganoma “Strateški kompas” i “Strateška autonomija”. Za sada kompas više izražava strateško strpljenje i odlaganje, posebno u sadašnjim uslovima rata koji bjesni na evropskoj teritoriji, u Ukrajni.

Zanimljivo je da su države često imale, i do današnjih dana to zadržale, svoje državno-nacionalne slogane. Njime se izražavaju ponekada bitni momenti iz istorijskog konteksta ili istorijske težnje, najčešće inspirisani etičkim idealima jedinstava, pravde, progresa.

Tako na primijer Francuska za svoj moto ima poznatu parolu iz svoje velike revoluvije: „Sloboda, jednakost i bratstvo”.Švajcarska: „Jedan za sve, svi za jednog”. Norveška: „Sve za Norvešku”. Saudijska Arabija je izabrala: „Alah je jedini bog, Muhamed njegov prorok”, Alžir: „Narodna revolucija za narod”. Moto Brazila je: „Red i progres”, Belgije: „Jedinstvo čini snagu”. SAD su se opredijelile za latinski princip: „Pluribus unum”, Njemačka za: „Jedinstvo, Pravo, Sloboda”.Afrička zemlja vrućina i suša, Bocvana za svoj državni moto je izabrala: „Neka padaju kiše”.

Koji bi slogan odgovarao nama? Ne bih se usudio da predložim. Jer ovdje postoje prethodna pitanja.To je temeljna obnova crnogorskog društva. U vrijednosno funkcionalnom smislu. Alternativa, zapravo realnost koju živimo, jeste pretežni, sa manjim varijacijama, kontinuitet Besudne zemlje. Kontinuitet uzurpatora podzemnog daha. Bez mnogo varijacija.Što je bilo sa Musolinijem, parlamentom i ustavom?

U najkraćem:Musolinijvo prvo pojavljivanje parlamnetu 16.novembra 1922. u svojstvu premijera su obilježile ove riječi:“Sa trista hiljada mladih naoružanih mladih u svakom smislu odlučnih i gotovo mistično spremnih na moje naredbe mogao sam već kazniti sve one koji su pokušavali da ruže i blate fašizam. Mogao sam od ove dosadne i sive aule napraviti logor, ali nism to učinio, bar ne za sada. Ipak neću biti protiv parlamenta, sve dok budem mogao.”

1924. je ubijen opozicioni poslanik Đakomo Mateoti.Fašizam je prolazio kroz tri faze – pokret, partija, režim. Na početku se čitav procez naziva “fašistička revolucija”. ( kako glasi i naslov opširne analize uspona fašizma mladog diplomate Iva Andrića, objavljena pod pseudonimom u Zagrebu 1925.g.)

Italijanski autoritarni režim je propagandom najprije “normalizovan”, zatim je ustanovljena je vlast jedne partije, jednog čovjeka koji je diktaturom odveo zemlju i narod u tragedije i ratna ludila.

Na tom putu, ustav i parlament u jednom trenutku, više nisu bili tema.