U podnožju planine Lovćen, na nadmorskoj visini od oko 670m, 1482. godine osniva se grad Cetinje – nekadašnji centar crnogorske države, danas kulturna, istorijska i duhovna Prijestonica. Osnovao ga je Ivan Crnojević, gospodar zetski, najmoćniji vladar treće po redu crnogorske dinastije Crnojević.

Dvije godine nakon osnivanja grada, 1484. godine Ivan Crnojević je sagradio Cetinjski manastir – manastir Rođenja Presvete Bogorodice, kao sjedište Zetske mitropolije. Na samom ulazu u manastir, uklesan u kamenu, stajao je natpis: „V ime Roždestva ti presveta Bogorodice, szidah si sveti hram tvoj v leto 6992 (1483/84)“. Jedinstven u čitavoj pravoslavnoj Vaseljeni, u najtežim istorijskim previranjima zapravo je bio i manastir, i grad i država. Među njegovim zidovima, pored duhovne, nalazila se i cjelokupna zakonodavna, sudska i izvršna vlast Crne Gore. 

Manastirski kompleks je više puta rušen i obnavljan, dograđivan i adaptiran. Posebno je teško stradao kada je skadarski paša Sulejman Bušatlija koji je, u toku morejskog rata (1684-1699), kada su se Crnogorci, zajedno sa Mlečanima, borili protiv Turaka, dva puta prodro na Cetinje. Prvi put 1685, kada je manastir samo opljačkan, i drugi put 1692. godine, kada je i srušen do temelja. Obnovio ga je vladika Danilo, rodonačelnik dinastije Petrović Njegoš 1701. godine.

Tako već 1712. godine Ahmet-paša prodire do Cetinja i ruši Cetinjski manastir koji je obnovljen oko 1743. od strane Sava Petrovića Njegoša. Poslije ove najezde, 1714. godine došla je druga, pod vodstvom Numan-paše Ćuprilića, vezira i guvernera Bosne, posljednjeg iz te moćne loze. Od svih brojnih pohoda turske vojske na Crnu Goru, Ćuprilićev je bio najstrašniji. Ovoga puta, Cetinjski manastir oko 1786. godine obnavlja Petar I Petrović Njegoš. Manastir je više puta dograđivan, a sadašnji izgled datira iz 1927. godine.

TRI VELIKE SVETINJE

Cetinjski manastir danas čuva tri velike svetinje: dio Časnog Krsta, na kojem je Hristos bio razapet, desna ruka Svetog Jovana Krstitelja koja je krstila Gospoda u Jordanu i ikona Presvete Bogorodice Filermose, koju je naslikao Sveti apostol Luka.

U kapeli Svetog Jovana Krstitelja pri hramu Cetinjskog manastira, od oktobra 1993. godine, nalazi se ruka sv. Jovana Krstitelja i čestica Časnog krsta na kome je Hrist bio razapet.

Tri svetinje počivale su na Malti dva i po stoljeća, dok ostrvo 1798. nije pokorio Napoleon i protjerao vitezove. Veliki majstor reda Malteških vitezova morao je da napusti Maltu pet godina nakon njenog zauzimanja, a od pobjednika je uspio da izmoli tri svetinje, koje će novo prebivalište dobiti kod ruskog cara Pavla Prvog, u dvorskoj crkvi petrogradskog Zimskog dvorca. Pavlov nasljednik, car Aleksandar II zajedno sa caricom, danskom princezom Marijom, prenio je ove svetinje trajno u Gatčino, dvorac udaljen pedesetak kilometara od Petrograda.

Ikona Bogorodice Filermose smatra se najstarijom sačuvanom slikom Hristove majke. Posebnu draž joj daje činjenica da ju je naslikao sveti apostol i jevanđelist Luka, prema živom modelu. Masivni zlatni okov, koji uokviruje Bogorodičin lik, ukrašen je draguljima. Samo u tankom okviru oreola oko Bogorodičine glave nalaze se 232 dijamanta, što zajedno sa kruškolikim plavim safirima i rubinima predstavlja najveći domet ruskih carskih juvelirnica iz doba cara Pavla Prvog Romanova.

1917. godine ova svetinja prenešena je u Dansku, da bi kasnije bila predana mitropolitu kijevskom Antoniju, koji je u Sremskim Karlovcima osnovao Rusku zagraničnu crkvu. Zajedno sa česnicom Časnog krsta relikvija je premještena u dvor u Beogradu. Poslije bombardovanja Beograda, kralj Petar II prenio ih je u manastir Ostrog. Vlast će ove svetinje, zajedno sa državnim zlatom sklonjenim u manastiru Ostrog, 1951. prenijeti u Titograd, gdje će biti smještene u trezoru državne bezbjednosti a početkom devedesetih godina odlučeno je da se ove relikvije daju na korišćenje Cetinjskom manastiru.

Danas Manastirski kompleks čini crkva Rođenja Bogorodice, konaci, manastirski muzej i dvorsko groblje, opasani sa zapada kamenim zidom sa kapijom, kao i nova rezidencija Mitropolita. U crkvi posvjećenoj Rođenju Bogorodice sahranjeni su knjaz Danilo i veliki vojvoda Mirko, otac kralja Nikole. U južnoj pijevnici je ćivot sv. Petra Cetinjskog, čiji je kult uticao da se Cetinjski manastir često naziva njegovim imenom.