PLJEVALJSKI SREZ U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI

Privredni razvitak

Pljevaljski kraj je bio prvo podijeljen na dva sreza: pljevaljski i boljanićki, u sastavu užičke županije; a 1929. godine, novom podjelom na banovine, obrazovan je samo pljevaljski srez u sastavu zetske banovine. Srez je 31. marta 1921. godine imao 22.662 stanovnika; od toga 17.306 Srba i Crnogoraca i 9.356 Muslimana. Grad Pljevlja je imao 6.356 stanovnika: 2.425 Srba i Crnogoraca i 3.933 Muslimana. Poslije balkanskih ratova i prvog svjetskog rata u srezu se smanjivao broj Muslimana. Dio njih se iselio u Bosnu i Tursku. To se nastavljalo i za vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Srez je 1931. godine imao 33.196 stanovnika, od toga 9.187 Muslimana. Te godine u Pljevljima je živjelo 3.190 Muslimana i 2.710 Srba i Crnogoraca.

Od industrijskih preduzeća, u srezu su do 1941. godine postojali opštinska električna centrala, tri privatne pilane i rudnik uglja. Rudnik je u početku bio vlasništvo pljevaljske opštine. Proizvodnja je dostizala najviše 2.000 tona uglja. Braća Vojo i Bogdan Nenadić protivzakonito su prisvojili rudnik  26. avgusta 1926. godine. Građani su se protivili predaji rudnika uglja privatnim licima. Održali su više sastanaka na kojima su protestvovali. A sa jednog je upućena i protestna rezolucija u kojoj stoji „da se zamoli kraljevska vlada i svi mjerodavni faktori:

1.   da prisile Opštinu pljevaljsku da nastavi spor sa Nenadićem oko prava na ugalj, te da se dokaže da Nenadić nije nikada ni tražio ni pronašao ugalj;

2.    da se izvrši revizija prava koje je Nenadić dobio i utvrdi da on protivno postojećim zakonima ovo pravo iskorišćava;

3.   da upravne vlasti do ispunjenja prednjih pitanja odrede i utvrde cijene uglju uz strogu primjenu zakona o suzbijanju skupoće. Nenadić Vojislav, na građanstvu nepoznat način, dobio je od nadležnih pravo, pravo prosto a zatim isključivo na istraživanje uglja. Sve je ovo rađeno i urađeno zakulisno bez znanja građana, bivših vlasnika rudokopa i bez znanja pljevaljske opštine …“

Električna centrala je podignuta tek 1936. godine pomoću zajma Hipotekarne banke. Osvjetljavala je samo grad, i to ne sve kuće. U centrali su radili mašinista, elektromonter i jedan ložač, koje je plaćala opština.

Privreda je bila nerazvijena za sve vrijeme Kraljevine Jugoslavije. Prema statistikama bilo je 1931. godine u pljevaljskom srezu izdržavanih lica 58,7%, dok je 43,3% činilo aktivno stanovništvo. Od 33.196 stanovnika bilo je 16.963 muškaraca i 16.233 žena, s ukupno 5.608 domaćinstava. U srezu je 1939. godine bilo svega šest industrijskih radnika. Godine 1931. u trgovini, saobraćaju i bankama su bila zaposlena 294 lica, dok je 1935. godine Udruženje zanatlija imalo svega 158 članova. Godine 1931. u srezu je živjelo od poljoprivrede i šumarstva 82,6% stanovnika, od industrije i zanatstva 5,8%, od trgovine, kredita i saobraćaja 3,3%, od javnih službi, voj- ske i slobodnih zanimanja 4,8% i od ostalih zanimanja 3,5%. Privredni razvitak sreza tekao je veoma sporo. Ekstenzivno ratarstvo i stočarstvo je činilo osnovnu privrednu granu. Rasla je sve više prenaseljenost na selu.

Pljevaljski trgovci, u većini, uzimali su robu na kredit od trgovačkih kuća u Beogradu i Sarajevu. Samo je nekoliko trgovaca radilo sa svojim kapitalom. Dio trgovaca, zbog prezaduženosti, padao je pod stečaj. Kupovna moć stanovništva bila je slaba. Zato je veći dio trgovaca davao robu na kredit, pri čemu su od dužnika uzimali velike zelenaške kamate. Dugovi trgovcima i bankama, kao najteža mora, sve više su pritiskali život seljaka i gradske sirotinje.

Propadanje zanatlija naročito je izraženo prodiranjem fabričke proizvodnje. Zanatlije su bile nezadovoljne otvaranjem prodavnice tekstilne konfekcije „Tivar“ i obuće „Bata“ u Pljevljima. Oni su se protivili uopšte prodiranju industrij- skih proizzoda u srez. O tome govore i zapisnici sa sjednica Upravnog odbora Zanatlijskog udruženja u Pljevljima. U zapisniku od 20. oktobra 1931. godine stoji: „Na zahtjev Zanatske komore sazvat je zbor obućara. Na zboru poslije savjetovanja doneseno je jednoglasno mišljenje: 1) da se upotreba gumene obuće, bilo cipele, bilo opanci, bilo fabrički ili ručni radovi potpuno zabrani, tako isto da se zabrani upotreba gume za izradu pomenute obuće. Ovo stoga, pggo je dolaskom gume i gumene obuće obućarski stalež teško pogođen“. O teškom položaju zanatlija u Pljevljima govori i zapisnik sa VIII sjednice Zanatlijskog udruženja, održane 28. novembra 1935. godine u kojemu stoji: „Na akt Zanatske komore br. 6006/35 jednoglasno donijeli odgovor koji se dostavi Komori koji se sastoji u sljedećem: 1. Krojači i obućari nalaze se u vrlo bednom stanju usled rada u ovom mestu „Bate“ i „Tivara“, i svi ostali zanati ukoliko postoje u ovoj varoši takođe se nalaze u teškom, jako slabom stanju, a može se reći potpuno na prosjačkom štampu. 2) Sve zanatlijske grane su aktuelnim nedaćama dovedene do likvidacije svojih poslova. 3) Ovdašnje upravne vlasti članovima ovog Udruženja do sada nijesu izlazile u susret ni u najmanjoj mjeri. 7) Jedan dio zanatlija kao obućari, krojači i tome slično rade većim dijelom na štetu i to samo misleći da se s tim načinom održe u poslu ali su izgledi na njihov uspjeh vrlo slabi, i svi ostali ukoliko rade može se reći za parče nasušnoga hleba, a jedan veći dio ima ih koji uopšte nemaju nikakvog rada pa ni zarade — te imamo i takvih koji su po ulicama pružali ruku i upustili se u prosjačenje. 8) Oko 100 zanatlija ima svog potraživanja kod zemljoradnika — to bi se potraživanje od prilike kretalo od 400—500 hiljada dinara, tim su povodom skrštene ruke našeg zanatstva. 9) Na teritoriji ovog Udruženja nema zanatlija ulagača kod novčanih zavoda, jer ono što su nekad mogli dati zavodima dali su zemljoradnicima. 10) Većim dijelom i slobodno se može reći svi ovdašnji zanatlije dužnici su novčanih zavoda koji stoje pod zaštitom… u više slučajeva od zanatlija vlasti vrše egzekutivnu naplatu, koja je skopčana sa velikim troškovima. 13) Na ovdašnje poreznike nijesmo zadovoljni u pogledu razreza poreza iz razloga što je porez prema današnjih radova i suviše velik, a ima slučajeva da se oporezuju i oni koji u toku godine nijesu ništa ni radili“ … Pri takvom stanju zanatlije su neprekidno pojačavale eksploataciju zaposlenih radnika i šegrta, ili su ih jednostavno otpuštale s posla.

Donošenje Zakona o zaštiti zemljoradnika teško je pogodilo i trgovinu i zanatstvo u ovom kraju. Pošto su trgovci i zanatlije bili u dužničkim obavezama prema odgovarajućim novčanim zavodima ili privatnim trgovcima, privremeni gubitak potraživanja od seljaka teško je pogađao i jedne i druge, pa većina njih zapada u insolventnost. Oni su upućivali proteste nadležnim vlastima protivu pomenutog zakona. Zanatlije su istovremeno postavljale i energične zahtjeve za donošenje sličnog zakona i o njihovim dugovima. U pomenutom zapisniku Zanatlijskog udruženja stoji zahtjev „da se donese uredba u vidu zemljoradnje u pogledu razduženja zanatlija“. Pored toga, predlaže se „da se smanje stope askontne kod Zanatske banke, da se razrezi državne i druge poreze razrezuju pravilno prema radu, da se obustavi svaka ekzakutivna naplata kod zanatlija do donošenja Uredbe o zaduženju zanatlija …“ Većina je zanatlija (oko 70%) radila bez upotrebe najamne radne snage. Tamo gdje je bilo zaposlenih radnika — sav teret poslodavci svaljuju na njihova leđa.

Radnici su pružali otpor poslodavcima i štrajkovali. Štrajk je organizovao Šaban Mulović, koji je imao uticaj na krojačke radnike. „Radnički tjednik“ od 6. septembra 1940. godine zabilježio je dvadesetčetvorodnevni štrajk krojačkih radnika u Pljevljima. U tom napisu, pored ostalog, stoji: „Teški uslovi pod kojima žive krojački radnici ne mogu se uporediti ni sa jednom strukom u zemlji. Pretjerano radno vrijeme, nadnice od 3 do 15 dinara, već iz ovoga se vidi da socijalni zakoni nijesu doprli do Sandžaka, jer najveća nadnica krojačkog radnika u Pljevljima daleko je niža od zakonom propisane minimalne nadnice. Poslodavci su upotrebljavali svoje radnike pored petnaestosatnog vremena i za svoje kućne poslove. Ovakav težak i neizdrživ položaj natjerao je radnike da se sami organizuju i kolektivno zatraže poboljšanje zaista teškoga položaja. Pošto su ih i ovog puta odbili, radnici su nemajući drugog izlaza svi kolektivno i bez ijednog štrajkbrehera napustili posao 23. VIII, čvrsto riješeni na nepovratak do konačne pobjede… Ovaj gest krojačkih radnika naišao je, obzirom da je to prvi istup radnika za svoja prava u ovom kraju, na naročitu potporu cjelokupnog stanovništva… „

U teškom položaju nalazili su se i drugi radnici, a naročito oni koji su radili na eksploataciji šuma i u privatnim pilanama Sulja Čengića i braće Bojovića. U pilani Bojovića u Potpeću radnici su štrajkovali marta 1941. godine, kada su postavili zahtjeve poslodavcima da svim radnicima povećaju plate po 10 dinara dnevno (s tim da se to povećanje računa i za januar i februar, pošto za to vrijeme još nijesu bili primili platu); da se radno vrijeme skrati na 10 časova; da se Uredu za socijalno osiguranje prijave svi radnici za sve vrijeme otkako su na poslu; da nijedan radnik ne može biti otpušten zbog učešća u štrajku. Poslodavac je u početku odbijao zahtjeve radnika. Ali je ipak, zbog upornosti štrajkača, prihvatio sve njihove uslove. Položaj radnika je pogoršavan stalnom eksploatacijom izraženom u niskim najamninama, neriješenim pitanjima socijalnog osiguranja i zdravstvene zaštite, lošim radnim i higijen^lkim uslovima i lakim ostajanjem bez posla.

Saobraćaj je bio nerazvijen. Za vrijeme Kraljevine Jugo- slavije država je izgradila automobilske puteve: Rudo — Pljevlja, Pljevlja — Žabljak — Šavnik. Pored toga postojali su automobilski putevi: Pljevlja — Prijepolje, Pljevlja — Čajniče i Pljevlja — Bijelo Polje. Transportnih sredstava bilo je veoma malo (nekoliko kamiona i putničkih automobila).

Agrarno pitanje

 Dugotrajna turska vladavina imala je veoma teške posljedice i upljevaljskom srezu. Austrougarska okupatorska vojska ostavila je pustoš u svakom pogledu. Socijalne i političke suprotnosti bile su jako zaoštrene kad je stvorena zajednička jugoslovenska država 1918. godine. Vladajuća buržoazija je oklijevala da radikalno, brzo i pravedno riješi agrarno pitanje, da ukine feudalne odnose i zemlju preda u vlasništvo seljacima. Zato su seljaci i u srezu pljevaljskom, pražeći da se riješi agrarno pitanje, sami ukidali feudalne odnose i prisvajali zemlju. Vlada je 27. februara 1919. godine donijela Prethodne odredbe za pripremu agrarne reforme, koje su važile do decembra 1931. godine. Ove Odredbe su proglasile ukidanje postojećih i zabranu novih kmetovskih (feudalnihj odnosa u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, na Kosovu, u Metohiji, Sandžaku i Vasojevićima. Bivši kmetovi (čifčije) proglašeni ou vlasnicima zemlje, dok je agama i begovima država garantovala odštetu.

U pljevaljskom srezu, kao i u cijelom Sandžaku, feudalci (age i begovi) energično su se suprotstavljali rješavanju agrarnog pitanja u duhu Prethodnih odredbi. Oni su 3. septembra 1919. godine poslali dvanaest svojih „opunomoćenih delegata zemljoposjednika iz Sandžaka“, koji su u ime svih aga i begova predali vladi memorandum u kome su tražili da se „opozove Naredba kojom se lišavaju nasušnog hleba skoro svi vlasnici, da bi čifčije i dalje svojim zemljovlasnicima hak izdavali kao što su izdavali“.

Sve građanske stranke, koje su se smjenjivale na vlasti, konačno rješenje agrarnog pitanja su odugovlačile pretvarajući ga u sredstvo ucjenjivanja i potkupljivanja birača prilikom opštinskih i parlamentarnih izbora. Ali, vladajući režim nije mogao u nedogled odlagati konačno rješavanje agrarnog pitanja. Pritisak seljaka, zaoštravanje socijalnih i političkih odnosa na selu, težnje vladajuće buržoazije da stvori povoljnije uslove za razvoj kapitalističke privrede stvarali su situaciju za definitivno rješenje agrarnog pitanja i u pljevaljskom srezu. Tek 5. decembra 1931. godine donijet je Zakon o uređenju agrarnih odnosa u Makedoniji i dijelovima Srbije i Crne Gore. Po ovom Zakonu zemlja je pripala onome koji je obrađuje. Tada su i pravno ukinuti feudalni čifčijski, napoličarski, zakupnički, arendatorski i takozvani momačni odnosi. Samo čifčije su imale pravo da zemlju besplatno dobiju, dok su ostali bili obavezni da bivšim feudalcima isplaćuju određene sume. Isplata je išla preko poreskih organa i jednogodišnjih rata bez kamate počev od 1. januara naredne godine, u kojoj je presuda Agrarnog suda postala punovažna. Ali je u periodu od 13 godina, koliko je vladao takozvani provizorij, dobar broj zemljoradnika već bio prodao zemlju napoličarima i čifčijama. Tako se znatan dio zemlje već nalazio u posjedu drugih lica kada se pristupilo konačnom sprovođenju agrarne reforme. Zakon od 5. decembra 1931. godine sankcionisao je ovakvo stanje, s tim što feudalci koji su prodali zemlju nijesu imali pravo odštete na zemlju koju su ranije posjedovali. Sprovođenje u život tog zakona o agrarnoj reformi u ovom kraju imalo je višestruko pozitivno dejstvo. Otklonjena je nesigurnost seljaka, povećala se njihova zainteresovanost za poljoprivrednu proizvodnju i bolju obradu imanja. Građanski političari i organi vlasti, u većini, dugo su se koristili neriješenim agrarnim pitanjima na taj način što su vezivali seljake za svoje lične i političke interese. U isto vrijeme to su radili i s bivšim feudalcima, izigravajući sve zakonske propise radi svoje lične koristi i bogaćenja. Relativno dug period tzv. provizorija imao je za posljedicu, sem rijetkih izuzetaka, osiro- mašenje, naročito Muslimana koji su ostali bez zemlje pa su se nastanili u Pljevljima ili drugim varošima. Dio feudalaca (aga i begova) i veći broj njihovih službenika (subaša, nadzornika, posluge i dr.) dugo se nijesu snašli u novim uslo- vima. Neki od njih su zatečenu imovinu trošili, a oni koji nijesu imali rezervi prodavali su jeftino obveznice za čifčijske zemlje koje je država u to vrijeme bila izdala. Tako su mnogi ostali bez sredstava za život. Jedan dio se orijentisao na sitnu trgovinu, zanatstvo, kućnu radinost i slično. Ostali, koji se nijesu snašli da pronađu bilo kakve izvore za život, a njih je bilo u tako zaostalom kraju kao što je ovaj veoma teško naći, prodavali su za jeftinu cijenu svoju radnu snagu. To pauperizovano muslimansko stanovništvo, većinom nastanjeno u Pljevljima, bilo je u teškoj situaciji, jer se, zbog krajnje zaostale privrede, nije imalo gdje zaposliti. Zato se povećavao broj onih koji su bili bez sredstava za život. U takvim uslovima muslimanska reakcija (bivši begovi i age i dio trgovaca) uspješno je vezivala za sebe i svoje interese dio siromašnih Muslimana.

Agrarna reforma je stvorila sitne seoske posjede, koji su se zbog priraštaja stanovništva i privredne zaostalosti sreza, kao ekstenzivna gazdinstva, sve više usitnjavali, s niskim žetvenim i drugim prinosima. Tako je 1939. godine u srezu bilo 4.376 poljoprivrednih gazdinstava i 34.726 ha obradive zemlje. Od obradive zemlje bilo je 12.830 ha oranice, 470 ha pod baštama i vrtovima, 104 ha pod voćnjacima, 13.519 ha livade i 33.557 ha pašnjaka. Većina seoskih gazdinstava nije mogla sebi obezbijediti egzistenciju. Stočarstvo je bilo znatno razvijenije od ratarstva. Ali je, zbog slabog kvaliteta stoke, i ono bilo nedovoljno produktivno. U Pljevljima je postojala manja priplodna stanica veoma ograničenih kapaciteta, jer je raspolagala minimalnim sredstvima. Vlast je malo brige posvećivala poboljšanju uzgoja i kvaliteta stoke. Ukupni prihod po stanoiniku prosječno je iznosio oko 1.080 dinara. Materijalni položaj seljaka izgleda daleko teži kad se uzmu u obzir izdaci za porez, prirez, kuluk i druge dažbine. O tome je 1936. godine ovako pisala „Raška“: „Kao uklet bogovima sandžački seljak nosi veliki teret na svojim leđima… Ceo budžet jedne seoske porodide osrednjeg imovnog stanja iznosi 2.000 dinara godišnje… Krpež i trpež večiti su pratiodi ljudi ovoga kraja…“

Radno seljaštvo, u ogromnoj većini, bilo je primorano da u bescjenje prodaje svoje proizvode i radnu snagu, zapošljavajući se, za jeftine pare, većinom kod imućnijih seljaka, da se zadužuje kod trgovaca ili kod banaka, plaćajući velike kamate. U periodu krize cijene poljoprivrednih proizvoda na- glo su padale, tako da je od tada upravo počelo naglo osiromašenje sela. A list „Sandžak“ je pisao: „Najvažniji izvor pri- vrednog života ovoga kraja jeste ovčarstvo. Višak stoke proda se radi podmirenja životnih potreba i velikih poreza… Jedan seljak tu skoro prodao je jedno june, ovna, dvije ovce i troje jagnjadi — sve za pet stotina dinara“. Stočarstvo je predstavljalo glavnu privrednu granu u srezu, a naročito u njegovim brdskim i planinskim predjelima, i glavni izvor prihoda seoskog stanovništva.

U srezu su postojale kreditne zemljoradničke zadruge u Boljanićima (osnovana 1922. s 130 članova), u Zabrđu (osnovana 1924. sa 65 članova), u Gotovuši (osnovana 1925. s 26 članova), u Obardama (osnovana 1930. s 39 članova), u Matarugama i Otilovićima (osnovana 1930) i u Hoćevini (osnovana 1931. s 29 članova). NJihova kreditna sposobnost je bila mala, a kredite su najviše uzimali bogatiji seljaci, jer su oni u njih većinom bili uključeni, dok su siromašni seljaci bili prepušteni sami sebi. Ali ti krediti nijesu imali nikakvog bitnog značaja za unapređenje poljoprivredne proizvodnje.

Nerazvijena poljoprivredna prizvodnja, niska produktivnost rada, usitnjavanje seoskih gazdinstava, priraštaj stanovništva i stalno osiromašenje seljaka stvarali su sve teže socijalne i političke probleme i uslovljavali sve veću imovinsku i političku diferencijaciju seljaka.

Opšta privredna zaostalost sreza, nepostojanje industrije, slabe saobraćajne veze, skupoća, neograničena eksploatacija zanatskih radnika i siromašnih seljaka, špekulacija trgovaca i zloupotreba vlasti od pojedinih državnih službenika, niske cijene poljoprivrednih proizvoda najteže su pogađale radnike i siromašne i srednje seljake i u pljevaljskom srezu za sve vrijeme Kraljevine Jugoslavije.

Kulturno-prosvjetno i političko stanje

Prije prvog svjetskog rata u srezu je bilo 15 osnovnih škola, jedna gimnazija i jedna ženska zanatska škola. A 1940. godine su radile 33 osnovne škole, jedna viša realna gimnazija, stručna ženska zanatska škola i stručna muška zanatska ili šegrtska škola. Mali broj ženske djece završavao je osnovnu školu. U osnovnim školama i gimnaziji bilo je oko 2.250 đaka. Prema popisu stanovništva od 1931. godine, od ukupnog broja stanovnika bilo je 68,3°/o nepismenih muškaraca i 87,8°/o nepismenih žena.

Značajnijih kulturnih ustanova, sem amaterskih društava, nije bilo. Kulturno-umjetnički i prosvjetni rad van škola razvijao se preko kulturno-prosvjetnih društava („Bratstvo“, „Pokret“, „Gajret“, Studentsko udruženje) i sportskih udruženja. U gradu nije bilo čitaonice. Postojale su samo đačke i nastavničke biblioteke u gimnaziji, i biblioteka pri Studentskom udruženju i nekoliko čitaonica u selima. Udruženja prosvjetnih radnika i zanatlija davala su priredbe pretežno zabavnog karaktera. Priredbe Studentskog udruženja u Pljevljima posjećivao je veći broj građana.

U Pljevljima je podignut Dom narodnog zdravlja. Povodom njegovog otvaranja Pljevaljska je opština tadašnjeg načelnika za zdravlje u Ministarstvu zdravlja dr Štampara proglasila za počasnog građanina Pljevalja i dala jednom trgu njegovo ime. U Pljevljima je radilo najviše 3 do 6 ljekara, a bilo je godina kad je u cijelom srezu bio samo jedan ili dva ljekara. U čitavoj zdravstvenoj službi sreza bilo je 1930. godine zaposleno svega 10 lica, a uoči rata taj broj je bio nešto veći. Preventivna zdravstvena zaštita je bila slabo organizovana. Vršeno je ograničeno pelcovanje protiv velikih boginja, šarlaha i difterije. Drugih značajnijih akcija u tom pogledu nije bilo. Podignuto je nekoliko česama na teret budžeta Ministarstva zdravlja i socijalne politike. Smrtnost stanovništva, a naročito djece, bila je velika.

Građanske političke stranke prilikom opštinskih i parlamentarnih izbora razvijale su živu aktivnost. Pripadnici Radikalne i Demokratske stranke formirali su svoje organizacije 1919. godine. Do šestojanuarske diktature, 1929. godine, one su bile glavne političke organizacije. Poslije donošenja Vidovdanskog ustava, 1921. godine, osnovana je tzv. DŽemijatska stranka, uz koju je bila većina Muslimana. NJeno osnivanje podržala je Radikalna stranka, nastojeći da pomoću nje oslabi uticaj Demokratske stranke u Sandžaku, koja je u pljevaljskom srezu imala većinu birača. Radikalna stranka je težila da pomoću DŽemijatske stranke spriječi uticaj Jugoslovenske muslimanske organizacije iz Bosne na Muslimane u Sandžaku. Bivše age i begovi su imali glavnu riječ u Džemijatskoj stranci. Ali je uskoro došlo do oštrog sukoba između DŽemijatske i Radikalne stranke. One su svoju političku akciju prenijele na teren nacionalne i vjerske borbe. To je dovelo do daljeg zaoštravanja odnosa između Srba, Crnogoraca i Muslimana. To pada u vrijeme odmetničke aktivnosti Huseina Boškovića, Jusufa Mehonića i drugih. Radi likvidacije tih odmetnika koji su vršili zločine po srezu, vlasti su sprovodile teror nad Mu- slimanima proglašavajući ih za jatake odmetnika. Muslimani su se zbog toga sve više selili u Tursku i u Bosnu. O tome je Muhamed Hadžismajlović, direktor muslimanske kreditne banke u Pljevljima, pisao tadašnjem poslaniku Mihailu Dragaševiću: „Nadam se da si Ti protiv seobe muslimana, pa sam slobodan zamoliti te da, ako se može, da se uopšte zakonom zabrani ili barem da se ukine ova famozna naredba po kojoj se naređuje svim vojnim i civilnim vlastima da idu na ruku pri seobi Turaka. Ta naredba od koje je šteta po državu, a naročito po nas Srbe, nije potrebno da ti govorim kad se svi muslimani tretiraju kao Turci, naročito u ovim krajevima gdje je to tumačenje kod sve crnogorske inteligencije — valjda se računa i svih državnih organa bez iznimka. Gospode bože, da li će se jednom početi trezveno o svemu rasuđivati?! Nastavi li ovako i zadnji repovi Muslimana — Srba nestaće …“ Iseljavanje Muslimana su podgrij avali bogatiji Crnogorci i Srbi, zbog šovinističkog sljepila i zbog pohlepa za bogaćenjem — jer su tako na lak način lrigrabljivali njihovu zemlju.

Pored pomenutih političku aktivnost je razvijala i Zemljoradnička stranka, koja je imala uporište među bogatijim seljacima, čije je interese zastupala.

Tada je uticaj revolucionarnog pokreta u pljevaljskom srezu bio mali. Ipak je vrijedan pomena istup profesora Pljevaljske gimnazije na prvim opštinskim izborima u Pljevljima s takozvanom radničkom listom. Tada su, zahvaljujući podršci radnika i zanatlija, izabrana za opštinske odbornike dva prosvjetna radnika. Na tim izborima, 1925. godine, većinu je dobila lista na čijem su čelu bile bivše age i begovi, dok su radikali dobili tri, demokrate dva i radnička klasa dva mandata.

Učenici osmog razreda Pljevaljske gimnazije su štrajkovali u decembru 1927. godine protiv profesora istorije zbog toga što u predavanjima nije poklanjao dovoljno pažnje istoriji Crne Gore.

U periodu do šastojanuarske diktature vrijedna je pažnje aktivnost jednog broja prosvjetnih radnika iz redova građanske opozicije protiv režima, i za slogu i jedinstvo Srba, Crnogoraca i Muslimana u srezu. Nјihova aktivnost smetala je reakcionarima, pa su ih često optuživali prosvjetnim vlastima.

Pored pomenutih kulturno-prosvjetnih društava, u Pljevljima je radila podružnica muslimanskog društva „Gajret“, čiji su rad pomagali i pojedini prosvjetni radnici Srbi i Crnogorci.

Kad je, 6. januara 1929. godine, zavedena vojno-monarhistička diktatura, koja je ukinula Vidovdanski ustav, građanske slobode i politička prava i zabranila sve političke stranke i sindikalne organizacije, pripadnici građanskih političkih stranaka u srezu pasivno su očekivali dalji razvoj događaja. Diktatorski i militaristički režim je prema svim svojim protivnicima primjenjivao represalije, Žandarmi su bili stacionirani u devet žandarmerijskih stanica u srezu.

Teško ekonomsko i političko stanje, siromaštvo i kulturna zaostalost su karakterisale tadašnje ekonomske i političke prilike i u ovom kraju. Zbog svega toga u srezu je raslo nezadovoljstvo većine stanovništva protiv vladajućeg režima.

Revolucionarni pokret

Pod uticajem revolucionarnog pokreta u Beogradu, napredni studenti pljevaljskog sreza, koji su studirali na Univerzitetu u Beogradu, razvijali su političku aktivnost u Pljevljima nastojeći da se preko legalnih i ilegalnih formi rada razvija revolucionarni pokret u srezu pljevaljskom.

U Pljevljima je u decembru 1932. godine osnovano Udruženje studenata Pljevljaka. Ono je okupljalo u svoje redove većini studenata iz pljevaljskog sreza i predstavljalo značajno žarište za širenje progresivnih ideja i stvaranje revolucionarnog pokreta. Ono je bilo uporište revolucionarno orijentisanih ljudi ovog područja. Osnovni ciljevi Udruženja studenata Pljevljaka bili su revolucionarni. To se vidi i iz prvog programa Udruženja usvojenog na Osnivačkoj skupštini: „Seljak pa i veliki dio Sandžaka daleko je od svih mogućnosti za ma kakvu intelektualnu orijentaciju“ zbog čega je Udruženje postavilo kao svoje neposredne zadatke „osnivanje gradske čitao- nice i Narodnog univerziteta u Pljevljima i osnivanje biblioteke u svih 12 ošntina ovog sreza koje će biti sastavni dio knjižnice u Pljevljima“. U tom dokumentu Udruženja dalje se kbnstatuje da kulturni kao i politički preporod kraja „jedino može doći od omladine, jer mu je ona i po srcu i po ideji najbliža“; da su „neprijatelji kulturnog preporoda predrasude i autoriteti bez vrijednosti, tradicije koje se ne smiju zaboraviti, ali se moraju brisati pri izvođenju novih neposrednih zadataka…“ Kao što se vidi, studenti određeno ukazali na osnovnu snagu i na forme političkog rada u ostvarivanju revo- lucionarnih ciljeva i zadataka.

Akcije studentske omladine preko Studentskog udruženja i druge aktivnosti na planu sprovođenja ideologije i politike Komunističke partije Jugoslavije bile su raznovrsne i uspješne. Preko kulturno-umjetničkih priredbi, čitaonice, zidnih novina i individualnog rada članova Studentskog udruženja organizovan je kulturno-prosvjetni i politički rad na liniji revolucionisanja masa i njihovog vezivanja za ideje i politiku Komunističke partije Jugoslavije. U Udruženju su bili najaktivniji progresivno orijentisani studenti, koji su po ubjeđenju bili marksisti. Preko Udruženja je bilo organizovano sakupljanje priloga za Crvenu pomoć. Tako je student prava Miodrag Mišo Pavićević dva puta nosio priloge koje je Udruženje sakupljalo za komuniste koji su bili na robiji u Sremskoj Mitrovici. Udruženje je uspješno povezivalo svoj rad s Udruženjem učitelja, u kome su dominantan uticaj imali antirežimski orijentisani učitelji. Pored priloga koje je prikupljao za Crvenu pomoć — za španske borce, među kojima se borila i dr Dobrila Šiljak iz pljevaljskog sreza — i za komuniste u zatvorima i na robiji, Udruženje se povezivalo s naprednom studentskom omladinom u drugim mjestima zetske banovine.

O aktivnosti Studentskog udruženja u Pljevljima izvještavao je i tadašnji list „Sandžak“. U članku pod naslovom „Skupština Udruženja studenata Pljevljaka 1933. godine“ stoji da je 23. jula te godine održana godišnja skupština i da je primljen predlog jednog člana da Udruženje uzme inicijativu oko sazivanja kongresa studenata iz Sandžaka na kome bi se, pored pitanja koja interesuju specijalno studente, diskutovalo i o potrebama i političkim prilikama u Sandžaku. Do toga kongresa nije došlo jer su ga vlasti zabranile bojeći se okupljanja i organizacionog povezivanja napredne omladine u Sandžaku.

Jača, organizovana revolucionarna aktivnost u srezu počinje od 1933. godine. Marksistički orijentisani studenti (J. Malović, M. Pavićević i dr.) razvijali su življu aktivnost u Pljevljima, prorađivali marksističku literaturu i materijale KPJ, održavali ilegalne sastanke koji su po sadržini i načinu rada imali karakter partijskih sastanaka. Na ovim su sastancima razmatrali aktuelne političke događaje, dogovarali se o određenim akcijama, donosili odluke o radu sa srednjoškolskom i zanatsko-radničkom omladinom. Takav rad se manifestovao i na parlamentarnim izborima 1935. i 1938. godine: oko pitanja građanskog rata u Španiji, fašističke agresije na Čehoslovačku, Poljsku i Albaniju, u radu na tumačenju politike KPJ; prilikom proslava 1. maja, oktobarske socijalističke revolucije i 8. marta; u povezivanju s naprednom omladinom u Prijepolju, Novoj Varoši, Bijelom Polju, Beranama (Ivangradu) i Žabljaku.

Taj rad je imao najveći uspjeh sa đacima Pljevaljske gimnazije, koja je bila najjače uporište revolucionarnog pokreta u pljevaljskom srezu. Pojedini direktori i reakcionarni profesori su bili protivnici slobodoumnih i naprednih đaka; neki od njih favorizovali su djecu reakcionarnih i bogatih građana. Među profesorima je bilo i napredno orijentisanih ljudi (Prvoslav Pivo Karamatijević, Milivoje Urošević, Vojin Krtolica, Miodrag Džuverović i drugi) koji su pomagali akcije srednjoškolske omladine.

Štrajk đaka Pljevaljske gimnazije koji je počeo 29. marta 1939. godine spa,da u najveću akciju revolucionarnog pokreta u pljevaljskom srezu. Otpuštanje iz službe profesora srpskohrvatskog jezika Miodraga DŽuverovića, bilo je povod da većina đaka odmah stupi u štrajk, koji su organizovali komunistički orijentisani đaci. Sa zajedničkog skupa učenici — štrajkači su drugog dana uputili rezoluciju Upravi gimnazije, Ministarstvu prosvjete i uglednim ljudima u gradu. U toj je rezoluciji, pored ostalog, stajalo: „Mi đaci znamo to da se jednim objektivnim ispitivanjem da utvrditi, da smo u dugom nizu vremena pretrpjeli masu uvreda, poniženja i krajnje pristrasnih i nimalo vaspitnih postupaka od strane pojedinih nastavniha. Htjeli smo da protestvujemo protiv onih koji upropašćavaju našu mladost i našu budućnost. Htjeli smo da kažemo našim roditeljima i građanima i nadležnim faktorima da ovako stanje u Gimnaziji ne smije dalje da ostane ako se misli na našu budućnost, da intelektualni i moralni razvoj učenika Pljevaljske gimnazije ne pođe pogrešnim i nezdravim putem. Ako ovaj štrajk predstavlja veći zločin nego postupci koje smo iznijeli, mi smo pripravni da u svakom momentu snosimo posljedicu toga“. Dio građana među kojima su se isticali Velimir Jakić, Pivo Karamatijević, Dušan Ivović, Mihailo Dragašević, Miрa Mazić, Milan Popović i Ilija Stanić, pružao je punu podršku štrajku. Tako je i jedna delegacija uglednih građana, s Dušanom Ivovićem i Mihailom Dragaševićem na čelu, išla u Beograd da protestuje kod Ministarstva prosvjete. Protiv đaka koji su učestvovali u štrajku preduzete su drakonske mjere. Na jednu godinu su isključena 32, na dvije i tri 20, iz svih škola u Pljevljima 10, iz svih škola u Kraljevini 8 učenika — ukupno 70. Ostali učesnici štrajka kažnjeni su ocjenom „jedan“ iz vladanja. Isključeni đaci su nastavili školovanje i revolucionarni rad u nikšićkoj, beranskoj, užičkoj i drugim gimnazijama. Štrajk je imao veliki značaj za dalji razvoj revolucionarnog i antifašističkog pokreta u pljevaljskom srezu i za ubrzavanje rada Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak na formiranju organizacije KPJ u Pljevljima.

Prva organizacija KPJ u pljevaljskom srezu formirana je novembra 1939. godine, a čiji su prvi članovi bili Komnen Cerović, Velimir Jakić i Mićo Zorić. Komnen Cerović je bio prvi sekretar ove organizacije (ćelije), koja je, po odluci Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, vršila funkcije i Mjesnog komiteta KPJ za pljevaljski srez.

Formiranjem partijske ćelije počinje organizovaniji rad na sprovođenju politike KPJ. Članovi KPJ i komunistički orijentisani studenti, srednjoškolci i zanatski radnici razvijali su aktivnost kroz već postojeća društva i organizacije.

U to vrijeme u Pljev’ljima je postojalo: Srpsko pjevačko društvo „Bratstvo“ i Musliman- sko društvo „Gajret“, a od 1924. godine i fiskulturno društvo „Soko“. Uprava „Sokola“ je sve više prelazila u ruke reakcionara, pa se i broj srednjoškolaca u ovom društvu smanjivao. Zato je u „Sokolu“ školske 1935/36. godine bilo 48, 1936/37. godine 15, a 1937/38. godine više nije bilo u njemu skoro nijednog učenika viših razreda gimnazije. Da bi suzbili uticaj i rad reakcionarnih elemenata Branko Đurović i Rizah Katana su 1937. godine organizovali štrajk u „Sokolu“, zbog čega su isključeni iz ovog udruženja.

Komunisti su razvijali življu i raznovrsniju aktivnost u gradu. Oni su, pored postojećih, formirali nova sportska društva „Slogu“ i „Jedinstvo“, koja su okupljala veći dio srednjoškolske i radničke omladine. U njima se, pored sportskog i kulturno-prosvjetnog razvijao intenzivan politički rad na vaspitanju omladine u revolucionarnom duhu i na njenom angažovanju u radu za politiku KPJ. Sportsko društvo „Jedinstvo“ je bilo primjer bratstva, jedinstva i ravnopravnosti srp- ske, crnogorske i muslimanske omladine. Ova društva su organizovala izlete koji su se pretvarali u političke skupove.

U svim akcijama protiv političkog terora, eksploatacije i profašističke politike režima napredna i revolucionarna studentska, srednjoškolska i radnička i seoska omladina borila se za demokratske slobode, prava i interese naroda, za politiku KPJ. Zato je uživala sve veći ugled u narodu. To se odrazilo na pobjedu demokratskih snaga na parlamentarnim izborima u srezu pljevaljskom 1939. godine. Pošto je Pljevaljska gimnazija bila najjače žarište revolucionarnog pokreta u srezu, u njoj se pod neposrednim uticajem i rukovodstvom komunista snažno razvijao napredni srednjoškolski pokret. Pa ipak, u gimnaziji nije bila formirana partijska organizacija, niti organizacija SKOJ-a. Ali je među srednjoškolskom omladinom rad bio organizovan kroz razne forme: ilegalni sastanci, vaspitne grupe, izleti, literarna družina „Polet“, ilegalne biblioteke i slično.

Pored ideološkog i političkog rada koji su komunisti — studenti razvijali među naprednom srednjoškolskom i seoskom omladinom, posebna je pažnja posvećivana radničkoj omladini. Vaspitne grupe sastavljene od radnika proučavale su i rasturale marksističku literaturu i pisale antifašističke parole u fadu. Zbog toga je jadna grupa radnika i đaka sa Rizahom Katanom, bila uhapšena u martu 1939. godine. Kad je profašistička vlada Milana Stojadinovića pokušala da 1938. godine, po ugledu na Hitlara i Musolinija, formirala profašističke organizacije, oko 300 omladinaca iz Pljevalja, pod parolama „Dolje fašistička NJemačka i Italija“, „Živio mir, sloboda i demokratmja“, demanstriralo je glavnom ulicom grada.

Uticaj na selo i seosku omladinu komunisti su sprovodili preko studentske i srednjoškolske omladine sa sela. U tome su imali značajnu ulogu i učitelji Budimir Milićević, Marijan Lekić, Panto Mališić, Stana Tomašević i Dušan Basagić. Većinom sa sela srednjoškolci i studenti su svoju aktivnost razvijali u svojim rodnim mjestima. Čitaju se napredne knjige, proglaoi KPJ, šire idvje KPJ i rasturaju leci. Bile su organizovane i grupe seoske omladine s kojima se politički radilo. Na selu je bila formirana i organizacija zadružne seoske omladine. Taj rad je bio naročito razvijen u hoćevinskoj i kosaničkoj opštini. Organizovane su i male biblioteke u kojima je bilo marksističkih knjiga, koje su dobro korišćene, naročito brošure o SSSR-u. Rad sa ženama komunisti su ostvarivali preko studentkinja, učenica gimnazije i učenica Ženske zanatske škole u Pljevljima.

Krajem 1934. godine došlo je do prvih pokušaja farmiranja sindikalnih organizacija u Pljevljima. Tada je traženo od vlasti odobrenje za rad podružnice zanatskih radnika, koja bi se vezala za strukovni savez sindikata kožarskih radnika. Vlast nije dozvolila revolucionarnu aktivnost sindikata. Ona nije odobrila takav rad sindikata u Pljevljima ni 1938. godine, kada su joj Hajro Hadžalić i Rizah Katana i drugi, u pokušaju da formiraju URSOV-e sindikate, podnijeli na odobrenje pra- vila sastavljena po uzoru na pravila Mješovitog saveza URS-a. Organizovani dio radnika pripadao je revolucionarnom sindikalnom pokretu. Oni su rado čitali i rasturali i sindikalne listove „Odjek“ i „Radnik“.

Politička situacija u zemlji i u svijetu jako je uticala na političku aktivnost revolucionarnih snaga u pljevaljskom srezu. Borba protiv fašizma, borba u Španiji, imperijalistički ratovi NJemačke i Italije, progoni komunista — sve je to uslovljavalo življe političke akcije. Na liniji raskrinkavanja profašističkih režima i borbe protiv fašističke opasnosti, studenti Pljevljaci organizovali su u ljeto 1938. godine predavanje „Odbrana zemlje od fašizma“. Ono je održano u Pljevljima, Sjenici i Novom Pazaru, dok je u drugim mjestima zabranjeno. Svaka revolucionarna i antifašistička akcija u zemlji i svijetu nailazila je na podršku naroda u srezu, a naročito studenata i srednjoškolske omladine. Tako u proglasu studenata Pljevljaka od 29. juna 1938. godine stoji: „Prolivena krv Mojsija Stefanovića, Markovića i drugih drugova za slobodu proleterijata zbiće još više redove radnog naroda čijem hodu neće moći odoljeti nikakve barijere kapitalističkih hulja. Omladina pljevaljskog sreza zajedno s omladinom ostalih naroda Jugoslavije poći će stopama Mojsijevim i drugova u borbi protiv fašističkih krvoloka čiji sluga Stojadinović kaplarski izvršuje smrtne presude i pije krv narodima Jugoslavije“. Sem toga, rasturanjem slika dr Dragiše Mišovića, Žarka Marinovića i Mirka Srzentića omladina se upoznaje s pogibijom ovih revolucionara. I patrijarh srpske pravoslavne crkve Petar Rosić Varnava, koji je rodom iz Pljevalja, suprotstavljao se profašističkoj vladavini Milana Stojadinovića i njegovim pokušajima da ratifikuje Konkordat s rimokatoličkom crkvom.

U januaru 1940. godine su uhapšeni u Pljevljima i u Upravu grada Beograda zatvoreni Danilo Knežević, Budimir Budo Milićević i Šućro Druda. A februara 1941. godine su bili u koncentracionom logoru: u Smederevskoj Palanci Aleksa Jovićević a u Srebrenici Ahmed Bajrović i Rizah Katana.

KPJ u Pljevljima imala je 11 članova u aprilu 1941. godine. Ona je bila malobrojna s obzirom na veliki broj marksistički orijentisanih studenata i đaka, koji su učestvovali u nizu revolucionarnih i antifašističkih akcija i bili nosioci borbe za politiku KPJ. Iako su postojali svi uslovi, organizacija SKOJ-a nije bila formirana u srezu.

Narod u pljevaljskom srezu je osudio pristupanje Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. U Pljevljima su 27. marta 1941. godine organizovane manifestacije pod parolom „Bolje rat nego pakt“, „Bolje grob nego rob“. U njima su učestvovali građani, đaci i vojnici. Ove manifestacije bile su izraz patriotskog raspoloženja naroda za odbranu Jugoslavije od agresora: fašističke NJemačke i njenih saveznika. To se pokazalo i 30. marta 1941. godine prilikom odlaska 48. pješadijskog puka iz Pljevalja na front prema Albaniji. Tada je većina građana prisustvovala svečanom ispraćaju puka.

Do 6. aprila 1941. godine, organizaciju KPJ u pljevaljskom srezu su sačinjavali: Komnen Cerović, Velimir Jakić, Milorad Zorić, Budimir Milićević, Radoje Kontić, Branko Đurović, Momčilo Bajčetić, Danilo Jauković, Vojin Krtolica i Milo Lubarda. U početku aprilskog rata u Pljevlja su došli Vladimir Damjanović i Danilo Knežević, studenti, iz beogradske partijske organizacije, a V. Krtolica i M. Lubarda su napustili organizaciju. Sprovodeći politiku KPJ, oni su razvili aktivnost na mobilizaciji naroda za odbranu zemlje od fašističkih agresora. Članovi i simpatizeri KPJ odmah su se Komandi vojnog okruga u Cljevljima javili kao dobrovoljci za front. Međutim, vojne vlasti im nijesu izašle u susret. Slom Kraljevine Jugoslavije bio je neminovan. Ministri su prolazili kroz Pljevlja prema Nikšiću, odakle su avionima pobjegli iz zemlje. Razorne akcije pete kolone, panika, kukavičluk i izdaja organa vlasti, vojnih komandi i ustanova bile su na svakom koraku. Oni su revnosno čuvali i Nijemcima predali sve vojne magacine i objekte u Pljevljima. Ali su prije toga odbili prijedlog komunista da se hrana podijeli narodu ovoga kraja. Poslije njemačke i italijanske agresije na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, njemačka vojska je 16. aprila 1941. godine okupirala Pljevlja.