Piše Branko Banović

Grad je stanje duha i kao proizvod ljudske prirode čvrsto počiva na navikama ljudi koji u njemu
žive. Osobenim duhom, Pljevlja su različite ljude, vjere, kulture i djelatnosti utkala u jedan kosmos, a o kulturnim preplitanjima koja su ugrađena u temelje grada najslikovitije će reći analiza nekoliko „suvih“ istorijskih činjenica.
U ovoj naprednoj kasabi, koja je gotovo 450 godina u kontinuitetu bila u sastavu osmanske države i u kojoj je preko dva i po vijeka stolovao hercegovački Sandžak-beg – razvijalo se najveće regionalno prepisivačko središte istočno-hrišćanske provijencije i sačuvana je jedna od najbogatijih manastirskih riznica na našim prostorima. U godinama kada postaju uticajan centar islamske kulture, obrazovanja i duhovnosti – u Pljevljima se ispisuju neki od najznačajnijih
hrišćanskih rukopisa na našim prostorima iz doba osmanske vladavine. Prva crkvena zvona koja su se začula u Sandžaku i simbolički označila početak kraja osmanske dominacije – zazvonila su u Pljevljima i bila su zvona Rimokatoličke crkve. Tamburaška muzika, svojstvena vojvođanskoj ravnici – neke od najljepših umjetničkih izraza dobila je u Pljevljima, odakle je izvršila snažan uticaj na dalji razvoj starogradske muzike u Crnoj Gori. Ovo je tek mali dio onoga što bi se moglo reći. Da li su pojedinci koji su vijekovima unazad gradili i čuvali osoben duh Pljevalja svoju svakodnevicu zvali suživotom ili prosto životom – ostavljam nam da o tome razmišljamo.

Od pamtivijeka čovjek je utočište nalazio ondje gdje je mogao da ostvari svoje fizičke i duhovne potrebe, a arheološki nalazi govore da su blagodeti pljevaljskog kraja čovjeka privukle oko četrdeset hiljada godina prije nove ere. Stoga, kulturnu baštinu Pljevalja karakteriše hronološki bogat i raznolik materijalni i duhovni saržaj, a do sada istraženi lokaliteti svjedoče o istorijskom kontinuitetu ljudskog života od praistorije, preko bronzanog i gvozdenog doba, do naše ere i savremenog doba. Iako su i početak i kraj antičkog razdoblja nedovoljno poznati, nema sumnje da je prije dolaska Rimljana ova oblast bila naseljena ilirskim plemenima – vjerovatno Autarijatima.

Sredinom II vijeka nove ere, Rimljani su u Kominima (tri kilometra zapadno od Pljevalja ) podigli grad sa svim potrebnim gradskim sadržajima, a na osnovu poznatog prvog slova imena grada, lokalitet je nazvan Municipium „S“. Savremena geofizička istraživanja, kao i raskošan materijal grobnog priloga, nedvosmisleno ukazuju da se radilo o velikom gradu – značajnom privrednom, ekonomskom i kulturnom centru jugoistočnog dijela rimske provincije Dalmacija (Cermanović-Kuzmanović: 2009: 53-56). Jezgro današnjeg pljevaljskog kraja bila je župa Breznica, koja je predstavljala jednu vrstu raskrsnice, kod koje su se ukrštali putevi prema primorju i zemljama u unutrašnjosti, a koja se nalazila pod uticajem raznih gospodara – Nemanjića, humskih kneževa Vojinovića, Nikole Altomanovića, Sandalja Hranića, kralja Tvrtka I, do Herceg Stjepana Vukčića-Kosače (Ćirković 2009: 74-78).

Od uspostavljanja sultanove vlasti, do druge polovine šesnaestog vijeka, Pljevlja su od srednjovjekovnog trga, prerasla u veće urbano naselje – kasabu, koja se odlikuje čaršijom, trgom sa hamamom i mahalama povezanim uskim, krivudavim i nepravilnim sokacima. Intenzivan uspon Pljevalja vezuje se za Husein-pašu Boljanića – osmanskog funkcionera iz druge polovine XVI vijeka – koji je uspio da svojim vezama isposluje kod sultana Selima II izvijesne povlastice za stanovništvo ovog kraja (oslobađanje redovnih i vanrednih poreza, kao i održavanje nedjeljnog sajma), koje su važile i u narednim vijekovima. Pored monumentalne džamije, Husein-paša je podigao i druge građevine, među kojima karavansaraj, imaret, han i neke druge prateće objekte, čime je postavio urbane temelje savremenih Pljevalja, tako da su Pljevlja dobila izgled prave orijentalne kasabe, postala jedno od značajnijih mjesta hercegovačkog sandžaka,a od 1576. godine i njegovo službeno sjedište (Pelidija, Zlatar 1998; Pelidija 2009; Miljković 2009). Krajem šesnaestog vijeka muslimani su živjeli u mahalama skoncentrisanim oko džamija u gradskom središtu i čaršiji, a hrišćani u mahalama manje ili više udaljenim od središta grada.

Gradski način života nametao je običaje zajedničke za sve – okupljanje u kafanama, krčmama, na pijaci u vrijeme pazarnog dana, razgovore u dućanima, pekarama ili berbernicama. Dolazak brojnih pismenih i obrazovanih ljudi (kadije, učitelji, nastavnici, vjerski službenici, prepisivači, administrativno osoblje, vojni stručnjaci, sposobni trgovci…), uslovio je razvoj Pljevalja i kao obrazovnog centra, tako da već sredinom sedamnaestog vijeka rade tri mekteba (osnovne škole), dvije medrese (srednje škole) i dvije tekije (derviške škole). Upravo u periodu kada Pljevlja
postaju značajan centar islamske kulture, obrazovanja i duhovnosti, prepisivačko središte pri manastiru Svete Trojice dostiže svoj vrhunac. Naime, neposredno po osnivanju (1535), manastir se istakao razvijenom prepisivačkom djelatnošću, tako da danas postoji više desetina očuvanih rukopisnih knjiga, za koje se pouzdano zna da su nastale u Svetoj Trojici i da su njihovi prepisivači bili Trojičani – poznati po izuzetno lijepom jeziku i uglađenom načinu izražavanja. Prepisivačko središte pri manastiru Svete Trojice dostiglo je vrhunac sredinom XVII vijeka, ponajviše
zahvaljujući monahu Gavrilu Trojičaninu, proslavljenom prepisivaču i vještom priređivaču starih tekstova, koji je – kao osobito obrazovan i čovjek živog duha – bogatim, gotovo raskošnim jezikom prepisao nekoliko hiljada listova, među kojima se posebno ističu: Psaltir (1642/43), Šestodnev bugarskog egzarha Jovana i Hrišćanska topografija Kozme Indikoplova (1649), kao i Vrhobreznički hronograf (1650), koji se čuva u Narodnom muzeju u Pragu. Minijature iz Psaltira, autora poznatog slikara Jovana, kao i minijature zografa Andreje Raičevića, iz Trojičkog Šestodneva i Hrišćanske topografije, predstavljaju jedan od najvećih poduhvata minijaturnog slikarstva u doba osmanske vladavine u ovim krajevima (Milosavljević 2005). Viševjekovna duhovna djelatnost manastira Svete Trojice, ostavila je brojna izuzetno vrijedna djela iz oblasti književnosti, slikarstva, zlatarstva, crkvenog veza i drvorezbarstva, koja zajedno
sa umjetničkim ostvarenjima nastalim u nekim drugim sredinama, čine veoma vrijednu manastirsku biblioteku i riznicu. Bogata manastirska riznica, sačuvana kroz cijeli period osmanske vladavine, najbolje svjedoči o međuvjerskim odnosima koji su vladali u Pljevljima.

Značajna je bila uloga viđenijih pljevaljskih muslimanskih porodica u čuvanju manastirske biblioteke i riznice.
Tako, iguman manastira Svete Trojice Serafim Džarić piše : „Ovaj manastir blagodareći Bogu i muslimanskoj porodici Selmanović nije nikad pustio. Ovo je koliko se zna jedini slučaj između naših manastira koji nije pustio… Starješine manastira uvijek su pažljivi bili prema viđenijim muslimanima u Pljevljima, tako da su im svakog Božića iz počasti nosili po plećku od božićne zaoblice i po nekoliko pari čarapa, a o Vaskrsu šarena jaja i gurabije… Prema tome, pljevaljski
viđeni muslimani bili su merametli pa nisu manastir pljačkali, drugi nisu od njih smjeli i tako je manastir ostao u cjelosti do danas“ (Dragašević 2014: 79).

Kulturna prožimanja u Pljevljima ishodište su našla i ondje gdje ih možda i najmanje očekujemo. Bard istorije umjetnosti Sreten Petković, u nekim konstruktivnim rješenjima na manastiru Svete Trojice (lukovi iz oltarske apside i tambur priprate), pronalazi moguće osmanske uticaje: „Uprkos vjerskim suprotnostima tako značajnim za ono vrijeme, živeći na istom tlu, hrišćani i muslimani su uticali jedni na druge i u onim oblasti gdje se to ne bi očekivalo. U poslednje vrijeme se islamski uticaj zapazio ne samo u primijenjenim umjetnostima i arhitektri, već i u ukrašavanju hrišćanskih bogoslužbenih knjiga. Štaviše, izučavanjem arhivskih dokumenata otkrilo se da su na nekim najreprezentativnijim turskim džamijama u Carigradu radili zajedno muslimanski i hrišćanski graditelji“
(Petković 2008: 33).

Uzimajući u obzir period izgradnje, Petkovićev kolega, Vitomir Srbljanović, mišljenja je da su u posljednjoj deceniji šesnaestog vijeka dio radova džamiji, priprati manastira i popravkama na naosu izvodili isti majstori (Srbljanović 1970: 96). Manastir Svete Trojice gradi se 1535. godine, a priprata manastira dograđena je 1592. godine. Kao godina izgradnje Husein-pašine džamije uzima se 1569. Kada se ima na umu da je izgradnja oba spomenika trajala duže vremena, onda je realna pretpostavka da su se radovi na nekim segmentima oba spomenika izvodili istovremeno i da je u tom procesu dolazilo do preplitanja graditeljskih uticaja.

Osim toga, narodno predanje zapamtilo je više legendi koje u isti kontekst smještaju Husein-pašinu džamiju i manastir Svete Trojice, kao na primjer legenda o dovođenju vode do šadrvana sa manastirskih izvora. Prirodni uslovi koji su omogućili da se razviju razni oblici privređivanja, kao i činjenica da su se nalazila na raskrsnici važnih trgovačkih puteva i bila pošteđena ozbiljnijih sukoba, uslovili su konstantan razvoj Pljevalja tokom cijelog osmanskog perioda (Pelidija 2009:174). Na poklonjenje sandžakbegu su se, ponekad danima, zadržavali poslanici stranih država na putu za Carigrad.
Bilo da su dolazili iz osmanske, francuske ili ruske tradicije, oni su kroz prizmu neposrednih svjedoka davali svoje viđenje grada, ali i ljudi njemu. Posebno su isticali toplinu sa kojom su ih stanovnici Pljevalja dočekivali. Lefevr, putopisac francuskog barona Sansinija (1611) zapamtio je prvu šoljicu kafu – ispijenu upravo u Pljevljima. Prolazeći kroz ondašnju Tašlidžu, mještani koji su sjedjeli ispred kafane pored karavansaraja predusretljivo su Francuze ponudili kafom, koju su oni iz učtivosti popili. Poznati osmanski putopisac Evlija Čelebi (1667), prolazeći kroz Pljevlja zapisao je da se stanovnici grada ponašaju pristojno i skromno i da su svi gostoljubivi, plemeniti i čovječni ljudi. I ruski putopisac Aleksandar Giljferding (1759) istakao je da su ga u Pljevljima dočekali sa neobičnom čašću.

Zajedničko prisustvo vojske dvije velike carevine, Austro-Ugarske monarhije i Osmanske imperije, učinilo je period od 1879. do 1908. godine specifičnim i osobito značajnim u razvoju Pljevalja. Ovaj zanimljiv susret Orijenta i Okcidenta donio je nova kulturna strujanja, a crkvena zvona iz austrougarskog garnizona – prva crkvena zvona koja su zazvonila u Sandžaku – simbolički su označila početak kraja osmanske dominacije. Naime, kako bi vojnici i oficiri mogli uslišiti svoje
duhovne potrebe, u kompleksu kasarne izgrađena je crkva. Nakon početnog nemira koji je zvuk crkvenih zvona unio u osmanski garnizon i među lokalno muslimansko stanovništvo, uslijedio je period intenzivnih, često i prisnih kontakata. Geza Varadi i Laki Imre pišu: „Turski oficiri su se brzo sprijateljili sa austro-ugarskom vojskom. Kao da ih je spajala neka nevidljiva naklonost… U prijatnim večerima, uz mirišljave začine čibuka i crne kafe, znali su da se prisjećaju istorijskih
zbivanja, da razmijenjuju mišljenja, šta je sve moglo da bude drugačije u sadašnjosti da su se očevi razumjeli, a ne nemilosrdno sukobljavali. Bile su česte posjete kao što je slučaj kod dobrih komšija“ (Varadi, Imre 2009:157, 84).

Posebno značajnu ulogu u amortizovanju tenzija koje su nastajale uslijed života različitih kultura na malom prostoru, gdje je osoblje austrougarskog i osmanskog garnizona moralo pratiti različite geopolitičke interese i gdje je lokalno muslimansko i pravoslavno stanovništvo živjelo sa svim izazovima koje je svakodnevni život nosio – imao je
mutesarif pljevaljskog sandžaka, Sulejman Haki-paša. Bio je albanskog porijekla, a u pogledu vjeroispovijesti bio je musliman. Njegova porodica je poticala iz tzv. plemena „bektešija“, koja je, uprkos islamskoj vjeri, poštovala i katoličke praznike. Sulejman Haki-paša imao je evropsko obrazovanje. Osim našeg i istočnjačkih jezika, perfektno je govorio italijanski i francuski. Mladost je proveo u Francuskoj, školovao se u Parizu. Jednog sina školovao je takođe u Parizu, a drugog u Beču. Vaspitanjem, stečenim obrazovanjem i osobenom širinom duha izgradio je poseban senzibilitet za kulturne razlike i značaj koji njihovo prevazilaženje ima za svakodnevni život. Vrlo dobro je znao da osjeti kretanja koja će sa sobom nositi početak dvadesetog vijeka i svojim ukupnim životom i djelom davao je primjer svojim sugrađanima. Oni su se ugledali na njega.

O Pljevljima iz ovog perioda Edit (Meri) Daram piše: „Pljevlje je tada činilo neobičan prizor. Na jednoj strani su bile moderne savremene austrijske kuće sa parkom, urednim kasarnama i gostionicom. Na brežuljcima u pozadini vidjeli su se na bijelim stijenama ogromni inicijali Franca Jozefa.
Suprotnu stranu grada zaposjedala je turska vojska, čudesno uredna i uglađena, kao da se nadmetala sa Austrijom, a polumjesec je gospodario na brijegu na toj strani. Između tih dviju strana ležao je domaći gradić i bazar“ (Miladinović 2010: 129). Na prelazu između vijekova Pljevlja su gotovo trideset godina bila dom za preko 2000 autrougarskih vojnika i oficira. U Pljevlja su dolazili ispunjeni predrasudama, ali nakon nekog vremena, nevoljno su ih i sa žaljenjem napuštali.

Geza Varadi i Laki Imre dalje pišu: „Oficiri i vojnici koji su duži period proveli tamo, uvijek su se rado sjećali dana boravka u Pljevljima. Jedan turski državni činovnik višeg ranga ovako je komentarisao: ‘Svi dolaze u Pljevlja sa suzama, ali ako godinu dana piju njihovu vodu i dišu vazduh,odlaze sa suzama’. Turčin je bio u pravu. Ko je iz naše armije došao u pljevaljski garnizon, sa žaljenjem bi ga ostavljao za sobom. I mi smo 1908. godine napustili ovu dražesnu pokrajinu“
(Varadi, Imre 2009, 161).

Zanimljivo, prošle godine imao sam priliku da ugostim arhitektu Austrijanca, u svojim sedamdesetim godinama. Đed mu je kao mlad vojnik službovao u Pljevljima, gdje je 1905. godine rođen njegov otac. Odrastajući u Beču, od đeda je slušao nostalgične priče o vremenu provedenom u Pljevljima, tako da mu se nekoliko decenija kasnije javila želja da posjeti mjesto rođenja svoga oca i da pokuša da pronađe kuće i lokalitete koje je njegov đed često evocirao u svojim sjećanjima i o kojima je dok je bio dječak sa pažnjom slušao.

Ekonomski prosperitet, praćen modernizacijom kulturnog, prosvjetnog i uopšte društvenog života, uslovio je intenzivniju saradnju i prisnije kontakte između muslimanskog i pravoslavnog stanovništva. Moderno opremljena kasarna Austrougarske vojske postala je centar širenja ne samo njihovog vojnog, već i kulturnog uticaja, koji se ogledao u organizovanju brojnih i redovnih kulturnih i društvenih aktivnosti (koncerti, pozorišne predstave, predavanja, čak i izvođenje Verdijeve opere Trubadur), kojima su, pored austrougarskih vojnika, prisustvovali i predstavnici osmanskog oficirskog reda, kao i dio lokalnog stanovništva. Takođe, učestala druženja među pripadnicima dva garnizona (naročito u danima kada su obilježavani važni praznici vezani za austrougarsku i osmansku istoriju, kao i za hrišćansku i islamsku tradiciju) i njihovi svakodnevni kontakti sa lokalnim stanovništvom, uslovili su ukrštanje različitih kulturnih i civilizacijskih uticaja u Pljevljima.

Pljevljaci su rado prihvatali nove srednjoevropske kulturne uticaje u svim segmentima života i poslovanja (npr. otvara se moderna pivara značajnih kapaciteta, a lokalni mesari razvijaju i unapređuju kobasičarski zanat koji donose Česi i Mađari). Sa ovim kulturnim strujanjima iz vojvođanske ravnice u Pljevlja dolazi tambura, koja će vremenom postati jedan od simbola grada. Po svemu sudeći, dio lokalnog stanovništva već ranije je imao iskustva sa orijentalnim
žičanim instrumentima. Veoma brzo, već u prvim decenijama dvadesetog vijeka, u večernjim časovima iz brojnih avlija u pljevaljskim mahalama odzvanjala je tamburaška muzika. Po tamburaškoj muzici, koja je u večernjim časovima odzvanjala iz avlija, posebno poznata i čuvena bila je pljevaljska mahala Moćevac. Upravo ona mahala koja je u kontinuitetu bila naseljena pravoslavnim i muslimanskim porodicama – i čiji je svakodnevni život bio oblikovan pod uticajem različitih kulturnih strujanja i prožimanja. U ranom djetinjstvu neke od ovih pjesama zapamtio je Hamdija Šahinpašić, u kasnijoj karijeri sistematski ih prikupio, prokrčio im put u svjetsku muzičku baštinu i u velikoj mjeri uticao na razvoj starogradske muzike u Crnoj Gori. Pored osmanskog i austrougarskog, od druge polovine devetnaestog vijeka dolazi i do mnogo izraženijeg prosvjetnog i kulturnog uticaja Srbije sa jedne i Crne Gore sa duge strane.

U tom period Pljevlja postaju svojevrstan poligon na kome su se sretale različite kulturne i obrazovne politike. Iako često suprostavljene, skupa su doprinosile intenzivnom društvenom, kulturnom prosvjetnom razvoju Pljevalja. Pljevlja tada dobijaju Gimnaziju, koju je Kraljevina Srbije osnovala 1901. godine i koja je vrlo brzo postala elitna obrazovna instituciju. Zbog svega toga, putopiscu Jeftu Dedijeru, koji je početkom dvadesetog vijeka prošao kroz Pljevlja, nije promaklo da pored mnogih orijentalnih osobina, grad ima i izgled srednjoevropske varoši“ (Dedijer 1913: 299).
Snažno prepisivačko središte moglo se razvijati samo ukoliko su prepisivači i iluminatori imali uslove za nesmetan rad. Crkva je prepis tako značajnih rukopisa mogla povjeriti isključivo najkvalifikovanijim prepisivačima. Bogata riznica mogla se formirati samo ukoliko je grad bio potpuno otvoren i bezbjedan za protok ljudi i dobara. Za neupućene, manastir Svete Trojice nalazi se na nešto manje od dva kilometra udaljenosti od Husein-pašine džamije i strogog centra Pljevalja.

Pored znatnog broja hrišćana koji su u Pljevljima živjeli sve vrijeme tokom osmanske uprave, ove činjenice dodatno i još slikovitije govore o duhu (su)života koji je ugrađen u temelje Pljevalja.
Sa osobenim duhom grad je vrlo rado prihvatao i upijao nove kulturne, obrazovne i duhovne uticaje. Taj duh Pljevalja posebno je došao do izražaja krajem devetnaestog i početkom dvadestog vijeka, kada Pljevlja postaju dom za vojske dva velika carstva, za tri vjere, kada rado prihvataju uticaje ojačanih nacionalnih država Crne Gore i Srbije koje traže svoje mjesto na političkoj mapi Balkana – i kada gradska svakodnevica apsorbuje najbolje iz globalno suprostavljenih
geopolitičkih interesa koji su imali ishodište u lokalnim kulturnim prožimanjima.

gamn.org