Braća Tanasije i Risto Pejatović ostavili su dubok trag u razvoju nauke i kulture u pljevaljskom kraju, krajem 19. i početkom 20. vijeka, a njihov doprinos bio bi i značajno veći da ih smrt nije prekinula u jeku zamašnog naučnog, prosvjetnog i kulturnog djelovanja.

Obojica su preminula prije više od vijeka, kada im je bilo 28 godina. Nije ih ožalio samo rodni kraj, već i šira naučna i kulturna javnost…

Tanasije Pejatović, čije ime danas nosi čuvena pljevaljska Gimnazija i jedna ulica u gradu, vremenom je izrastao u jednog od najdarovitijih saradnika poznatog naučnika dr Jovana Cvijića.

Nošen mladalačkim entuzijazmom, uz svojstvenu intelektualnu oštricu i osoben stil pisanja, Pejatović vrlo brzo pridobija Cvijićevo povjerenje i naklonost, tako da upravo njegovom studijom “Srednje Polimlje i Potarje u Novopazarskom sandžaku (antropogeografska ispitivanja)“ (1902), Srpska Kraljevska Akademija započinje seriju regionalnih antropogeografskih ispitivanja.

“Kako bi izbjegao moguća ometanja u budućem istraživačkom radu, ovu studiju je objavio pod pseudonimom Petar Mrkonjić. Osim ove kapitalne studije, Pejatović je objavio ili pripremio za objavljivanje brojne radove: ‘Mrnjavčevići u istoriji i narodnim pjesmama’, ‘Jedan srpski rodoslov nove redakcije’, ‘Spisak fermana, buruntija, hudžeta, murasela, hućuma, teskara i drugih isprava za manastire Sveta Trojica, Banju, Kratovo, Maržiće, Dovolju i Dubočicu’ ‘Proučavanje sela u jednom dijelu Polimlja’, ‘Manastir Sopoćani’, ‘Manastir Davidovica’… Dio rukopisne zaostavštine Tanasija Pejatovića danas se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima“, kaže direktor te ustanove dr Branko Banović.

Prvi direktor pljevaljske Gimnazije rođen je 1875. godine, u porodici koja je osim njega dala još nekoliko ličnosti značajnih za razvoj prosvjete i kulture u pljevaljskom kraju.

“Osnovnu školu završio je u Pljevljima, gdje je od malih nogu pokazivao živa interesovanja i višestruke talente. Na predlog crkveno-školskih autoriteta, školovanje nastavlja u Prvoj nižoj gimnaziji u Beogradu. Nakon završene niže gimnazije, bilo je planirano da školovanje nastavi u Učiteljskoj školi. Prepoznajući Pejatovićeve kvalitete, predsjednik crkveno-školske opštine Pljevlja, 1891. godine, obraća se beogradskom mitropolitu sa molbom da se kod nadležnih zauzme da Tanasiju Pejatoviću, darovitom učeniku čestvrog razreda niže gimnazije, omoguće dalje školovanje u Višoj gimnaziji u Beogradu. Tako se Pejatović, prvi iz pljevaljskog kraja, našao u Višoj beogradskoj gimnaziji“, ističe Banović.

Kao učenik drugog razreda, Tanasije je postao urednik ilustrovano-satiričnog lista “Tipar“, koji je stvarao zajedno sa Stevanom Samardžićem i bratom Ristom.

“Treba imati na umu opšte kulturne i umjetničke prilike toga vremena i to da je krajem 19. vijeka postojalo svega nekoliko listova koji su se bavili šalom, humorom i satirom. Iako omladinci, svojim raskošnim književnim i likovnim talentom već tada su obezbijedili svoje istaknuto mjesto u kulturnoj baštini naših krajeva. List je izlazio u Beogradu tokom 1893, 1894. i 1895. godine, a zbog beskompromisnog odnosa prema režimu, ilegalno je izdavan i rasturan“, ističe Banović.

Stariji Pejatović studirao je na Velikoj školi istorijsko-geografski odsjek, gdje je diplomirao u redovnom roku 1899. godine. Na trećoj i četvrtoj godini studija učestvuje na nagradnim Svetosavskim konkursima sa dva rada i za oba dobija prve nagrade.

“U toku studija, u dogovoru sa profesorom dr Jovanom Cvijićem, započinje istraživački rad u oblasti geografije i vrijedno prikuplja građu za svoja buduća djela. Uporedo sa istraživanjima u oblasti antropogeografije, Tanasije Pejatović pokazuje izuzetnu darovitost za slikarstvo i crtanje, o čemu govori jedan broj njegovih umjetničkih djela koji se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima“, kazao je Banović.

Nakon završenog školovanja, Tanasije Pejatović prvo službuje u Skoplju, ali prilikom posjete zavičaju javlja mu se ideja o osnivanju gimnazije u Pljevljima.

“Sa Svetozarom Tomićem, uz svesrdnu pomoć mutesarifa pljevaljskog Sandžaka Sulejmana-haki Paše, radi na pripremama za njeno otvaranje. Iste godine Tanasije Pejatović je položio profesorski ispit. O tome javlja list ‘Carigradski glasnik’: ‘G. Tanasije Pejatović, bivši nastavnik srpske gimnazije u Skoplju, položio je krajem decembra profesorski ispit u Beogradu jednoglasno. Srdačno čestitatmo mladom profesoru sa toplim željama da u novome položaju opravda nadanja koja se u njega polažu. G. Pejatović je 20. januara 1902. primio i svoju novu dužnost’. Ta nova dužnost bilo je postavljenje na mjesto mjesto direktora Niže srpske Gimnazije u Pljevljima. Tanasija Pejatovića smrt je prekinula u jeku njegovog naučnog, prosvjetnog i kulturnog djelovanja. Umro je 23. aprila 1903. u 28. godini“, naveo je Banović.

Iako je i Tanasije pokazivao izuzetnu darovitost za slikarstvo i crtanje, o čemu svjedoči jedan broj njegovih umjetničkih djela koji se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima, njegov mlađi brat Risto (1877-1905), u oblasti umjetnosti imao je mnogo značajnije domete.

Prvi je akademski vajar sa teritorije savremene Crne Gore.

“Nakon školovanja u Beogradu, Risto Pejatović je u Pragu izučavao pedagogiju, slikarstvo i vajarstvo, a studije vajarstva završio je sa odličnim uspjehom na čuvenoj praškoj Akademiji likovnih umjetnosti. Pohađao je i tromjesečni kurs tehnike klesanja u mermeru na Akademiji u Veneciji. Dobitnik je Glavne nagrade Češke za vajarstvo, a na konkursu povodom stogodišnjice Prvog srpskog ustanka, dobija prvu državnu nagradu vlade Srbije za skulpturu. Pored evropski priznatih dometa u vajarstvu, u glavnom gradu Češke sarađivao je sa više časopisa, držao predavanja u Praškom pedagoškom društvu i usavršavao se u kursevima violine i klavira”, kazao je Banović.