U neposrednoj blizini Pljevalja, u selu Kominima, smješten je još uvijek većim dijelom neistražen rimski grad, kome puni naziv imena sa sigurnošću nije utvrđen. U literaturi ga srećemo kao Municipijum S…, a živio je između I – IV vijeka.1 Prvi podaci o ovom lokalitetu sreću se u pisanim izvorima iz 1792. godine, nastalim kao rezultat uzgrednih zapažanja dubrovačkih poslanika u prolazu kroz Pljevlja, na putu za Carigrad. Kasnije, polovinom XIX vijeka, pruski konzul u Sarajevu O. Blau bilježi prve natpise sa kamenih spomenika, čiji je jedan dio objavio Momzen u korpusu rimskih natpisa. Krajem XIX vijeka A. Evans je skupio, objavio i komentarisao neke epigrafske spomenike.2

Pokušaj prvih arheoloških istraživanja na lokalitetu vršili su 1899. godine amateri, austrijski oficiri, čije je rezultate kasnije objavio Karl Pač.3 Ozbiljna naučna istraživanja ovog značajnog lokaliteta započeta su 1964. godine. U saradnji Filozofskog fakulteta iz Beograda, Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore i Zavičajnog muzeja iz Pljevalja, u periodu od 1964. do 1967. i od 1970. do 1975. godine, sistematskim arheološkim iskopavanjima istražene su dvije velike nekropole ovog grada. Starija nekropola (nekropola I), obuhvatala je 390 grobova spaljenih pokojnika. Grobovi su uglavnom u obliku kružne jame i to bez urni ili sa keramičkim urnama za pepeo spaljenih pokojnika, dok jedan dio grobova sadrži takođe, ali kamene i pravougaone, sandučiće za pepeo. Sahranjivanje u nekropoli I vršeno je tokom I vijeka i to isključivo od strane starosjedelačkog neromanizovanog stanovništva.4

Mlađa nekropola (nekropola II) obuhvatala je ukupno 295 grobova, od kojih je dio sa spaljenim pokojnicima, bez bitne razlike u odnosu na grobove iz nekropole I, i dio grobova sa inhumiranim pokojnicima. Grobovi sa inhumiranim pokojnicima otkriveni su u deset monumentalnih grobnica, odnosno grobnih konstrukcija sa nadgrobnim spomenicima različitih oblika i ukrasa, tipa ploča, stela i cipusa, uglavnom orijenti sanih u pravcu sjever – jug.5 U nekropoli II vršeno je sahranjivanje od II – IV vijeka, uglavnom romanizovanog domorodačkog stanovništva,6 koje je, inače, imalo sva municipalna prava do povjereništva o staranju i upravljanju gradom. Istraživanjem iz 70-ih godina XX vijeka, na periferiji nekropole II otkrivena su i dva neobična, tzv. konjanička groba, koja se ne mogu vezati ni za jedan lokalni etnos. U jednom grobu sa pokojnikom je sahranjen konj, pet pasa iz istog legla i svinja, a u drugom pokojnik sa konjem i dva psa.7 Sagledavajući te činjenice u sklopu ukupnih istorijskih dešavanja na širem prostoru u to vrijeme, A. Cermanović-Kuzmanović iznosi pretpostavku da su u Municipijum S… mogli živjeti i pripadnici drugih naroda i kultura, zaključujući da se konkretno ova dva konjička groba mogu pripisati nekom varvarskom nomadskom plemenu, moguće, Sarmatima ili Gotima.8

Na samom gradu, smještenom zapadno od već istraženih nekropola, koji obuhvata prostor od nekoliko desetina hektara, do 2007. godine nisu vršena nikakva veća i obimnija istraživanja. Sprovedeno je samo nekoliko sondažnih arheoloških iskopavanja kojim je obuhvaćen neznatan prostor ovog značajnog antičkog lokali teta. Sondažna istraživanja su potvrdila pretpostavku da se radi o velikom rimskom gradu, opasanom bedemima, sa kapijama, forumom i drugim pratećim javnim građevinama, svetilištima, kako rimskih tako i orijentalnih božanstava (Serapis, Mitra, Izida).9

Arheološkim iskopavanjima na južnom sektoru tokom 2007. godine, Zavičajni muzej, u saradnji sa Arheolo škom zbirkom Filozofskog fakulteta u Beogradu i Republičkim zavodom za zaštitu spomenika kulture sa Cetinja, započeo je prvu fazu zaštitnih arheoloških istraživanja samog grada. Tom prilikom otkriveni su arhitektonski ostaci fortifikacionog sistema koji hronološki odgovaraju mlađoj nekropoli, tzv. nekropoli I. Južno od njih konstatovano je postojanje izdužene građevine sa više prostorija, orijentisane u pravcu istok-zapad očuvane samo u temeljnim zonama, uz čiji jugoistočni ugao je istražena relativno dobro očuvana potkovičasta peć sa pravougaonim ložištem, koja pripada istoj fazi gradnje kao i građevina.10 Ovi arhitektonski elementi, najvjerovatnije, predstavljaju ostatke neutvrđenog domorodačkog naselja, koje je cvjetalo na prostoru potonjeg grada, a čije se stanovništvo sahranjivalo u tzv. nekropoli I, smještenoj na uzvišenom platou jugozapadno od naselja.11

Arheološka iskopavanja obavljena 2008. godine12 potvrdila su pretpostavku da se na prostoru, ograničenom sa juga Babića potokom, sa istoka rijekom Vezičnicom, a sa sjevera savremenim asvaltnim putem, nalaze ostaci rimskog grada. Tokom istraživanja otkrivene su dvije građevine. Na osnovu izvještaja sa terena za 2008. godinu13, Građevina I predstavlja luksuzni objekat dimenzija 18,75 x 14,75 m. Sastoji se od šest odaja približno kvadratnih osnova i jedne manje odaje koja se završava lučnim zidom dajući jedan apsidalni prostor. Objekat je građen od poluobrađenih kamenih blokova vezanih malterom, uz obilato korišćenje sige kao građevinskog materijala koji je lak za obradu i omogućava lakše konstruisanje prozorskih i vratnih otvora. Zidovi odaja ovog objekta, debljine oko 0,60 m, bili su bogato dekorisani freskama sa različitim geometrijskim i figuralnim motivima, veoma bogatog kolorita. Luksuznost građevine naglašena je otkrićem sistema podnog grijanja, tzv. hipokausta. Pečati na opekama koje su služile za konstrukciju hipokaustnih stubića i podova odaja (METR, PAS), ukazuju na postojanje lokalne radionice koja je snabdijevala grad građevinskim materijalom. Sudeći po pokretnom arheološkom materijalu, građevina je podignuta sredinom II vijeka, ali je krajem III i početkom IV vijeka pretrpjela popravke koje se očituju u drugačijem načinu gradnje, uz upotrebu obrađenog kamena manjeg formata i uz rijetku upotrebu maltera kao veziva. Izgleda da je život ove građevine prekinut krajem IV vijeka, u momentu kada se i sam grad napušta.

Prvobitna namjera građevine nije za sada pouzdano poznata pošto još nije otkrivena u potpunosti. U vrijeme obnove, krajem III ili početkom IV vijeka, svakako da je imala i izvjesni kultni karakter. Na to ukazuje nalaz tri žrtvenika prislonjena uz južni zid objekta, od kojih je jedan izgleda bio posvećen Silvanu. Građevina II nalazi se južno od građevine I, a tokom 2008. godine otkriven je samo njen istočni dio. Riječ je o longitudinalnoj građevini koja se prostire u pravcu istok – zapad a sastoji se od dva niza manjih odaja približno kvadratne osnove. Zidovi ovog objekta građeni su od obrađenog kamena manjeg formata povezanog razmućenom glinom, ređe i malterom. Način gradnje i stratigrafski podaci kazuju da je ovaj objekat izgrađen u vrijeme obnove građevine I, odnosno krajem III ili početkom IV vijeka, našta upućuje i nalaz bronzanog novca Konstantina I, kovan u Lugdunumu oko 310. godine. Prekid života krajem IV vijeka uočava se i na ovom objektu. Očekivanja da se zapadno od ovih građevina nalaze još interesantniji dijelovi grada, potkrepljena nalazima kapitela i dijelova stabla kamenih stubova, potvrđuju i geofizička ispitivanja obavljena tokom 2008. godine. Do sada dobijeni rezultati govore o postojanju luksuznih javnih građevina (hram, forum) u centru grada koji je najvjerovatnije bio opasan i zaštićen bedemima. Osim na prostoru unutar bedema (intra muros), gradski život se odvijao i na širokom prostoru van bedema (extra muros), koji je ograničen s jedne strane Babića potokom, a s druge Vezičnicom.

Bogati materijal od ukupno oko 1200 muzejskih predmeta, iskopan kao grobni prilog iz nekropola I i II, danas se čuva u Zavičajnom muzeju u Pljevljima. Sastoji se od veoma raznovrsnih, značajnih i izuzetno vrijednih predmeta poput brojnih keramičkih posuda, oružja (gvozdeni noževi, koplja), raznolikih novčića, lijepih bronzanih i srebrnih fibula različitog tipa, skupocjenog srebrnog i zlatnog nakita (minđuše, ogrlice, privesci, kopče, dugmad), zatim, staklenih posuda, odnosno balsamarija (staklena posuda za miris), pehara.14 Među njima ljepotom i umjetničkom vrednošću naročito se ističe skupocjena čaša, tzv. diatreta. To je, ustvari, zvonasti pehar od bezbojnog stakla, okovan staklenom mrežom kobaltnoplave boje izrađene u obliku krugova poređanih u tri reda, iznad koje je, takođe od stakla, izrađen i natpis u istoj boji kao mreža, a na kojem piše: „VIVAS PANELLENI BONA M(memoria)„.15 Rađena je u jednom komadu stakla, u tehnici tzv. brušenja. Pretpostavlja se da je majstor za života mogao uraditi najviše jedan do dva ovakva i slična primjerka. U svijetu je, do danas, sačuvano svega do dvadesetak primjeraka diatreta, od kojih je većina njih, oko petnaestak, u fragmentima. Pljevaljska, odnosno kominska dijatreta, sačuvana je gotovo u potpunosti, što je čini posebno vrijednom. Umjetnički bogata kamena skulptura raznih predstava klesana vještim umijećem domaćih majstora sa dragocjenim epigrafskim natpisima, uz brojan i raznovrstan, a nerijetko raskošan i prestižan materijal grobnog priloga, nedvosmisleno ukazuje da se radilo o velikom gradu, veoma značajnom privrednom, ekonomskom i kulturnom centru jugoistočnog dijela rimske provincije Dalmacije. To su i razlozi što je za mjesto stalne nastanjenosti privlačio veliki broj stranaca, poput bogatih trgovaca iz orijentalnih provincija, kao i mnogih porodica, najčešće, iz primorskih krajeva Dalmacije. Danas, na žalost, ni puno ime ovog velikog grada još uvijek sa sigurnošću nije utvrđeno. Iako ima nekoliko pretpostavki, pouzdano se zna samo prvo slovo njegovog imena. Na njegovo potpunije ime, između ostalog, ukazuje i jedan interesantan natpis na spomeniku pronađenom na Kolovratu, arheološkom lokalitetu kod Prijepolja, gdje je takođe postojalo rimsko naselje koje je funkcionisalo pod administrativno-upravnom vlašću Municipijuma S… Podignut je od strane gradskog vijeća, u čast Sekstijana, rimskog viteza staleškog sloja, koji je uz senatorski, predstavljao dva privilegovana staleža u rimskoj državi.16 Natpis pominje četiri prva slova imena grada, S[.]LO, čije je drugo slovo potpuno oštećeno, dajući realne pretpostavke da se radi o skraćenom obliku imena kominskog municipijuma.17

Sva dosadašnja saznanja, uz tipološke karakteristike istraženog grobnog priloga, oblike grobova, drugih epigrafskih natpisa i još niza naznaka, sužavaju krug naučnih pretpostavki na dva mišljenja u vezi sa imenom ovog značajnog drevnog grada. Prvo, koje je iznio Domaševski još krajem 19. vijeka a kasnije mu se pridružili mnogi, između ostalih i Aleksandrina Cermanović-Kuzmanović, jedan od neposrednih istraživača na samom terenu, zastupa tezu da se naselje u Kominima nazivalo Salonijana.18 To je ime grada koje se u istorijskim izvorima pominjalo jedino na Ptolemejovoj karti iz sredine II vijeka, čija ubikacija ni do danas nije potvrđena.19 Po drugom mišljenju, koje je zastupao Evans krajem XIX vijeka, ime naselja moglo bi biti Splonum. Ovo mišljenje danas zastupa i Svetlana Loma, pozivajući se, između ostalog, i na neka dodatna, novija saznanja do kojih je došla iz sadržaja epigrafskog natpisa ugrađenog 1592. godine u jugoistočni pilastar priprate crkve manastira Sveta Trojica u Pljevljima, a za koji se saznalo tek 1996. godine prilikom konzervatorko-restauratorskih radova na troičkom živopisu.20

Pored brojnih još uvijek nepoznatih istorijskih činjenica o ovom antičkom gradu, dosadašnja istra živanja lokaliteta u Kominima u mnogome su obogatila naučna znanja o provincijskoj rimskoj arheologiji. Dinamična rimska kultura nije bila hermetična. Bogati mozaik onoga što nazivamo rimskom civilizacijom, koja je cvetala na širokom prostoru koji je obuhvatao dobar dio Evrope, ali i dijelove Afrike i Azije, za potku ima ono što je klasična italska kultura. U nju su, međutim, na najbolji način utkana vjerovanja i način života domorodačkih naroda koje je Rim osvojio. Provincija Dalmacija, kojoj su Komini teritorijalno pripadali, bila je bitan segment antičke rimske države. Pod carskom upravom od početka I vijeka, provincija Dalmacija imala je veoma važnu ulogu u strategiji osvajanja podunavskih oblasti. Istorijat i razvoj gradova u priobalnoj zoni dobro je istražen. Šta se događalo i zašto u zaleđu ove bogate provincije, koji su putevi i načini romanizacije oblasti koje su dugo bile van sfere interesa Carstava, a koje su u jednom trenutku postale ključne, još uvijek je predmet interesovanja mnogih naučnika. O tome će, svakako, značajan doprinos dati nastavak terenskih istraživanja Municipijuma S…,u vremenu koje nam slijedi.