Likvidnost je osnovni, ali složeni element savremenih finansija, ključan za ekonomsku stabilnost, efikasnost tržišta i rast. Odsustvo likvidnosti dovodi do finansijske krize, ili preplaviti tržišta, stvarajući balone u imovini.

Piše: Ana Nives Radović

Likvidnost je temelj finansijskih aktivnosti, ekonomski koncept ključan za nesmetano funkcionisanje različitih sredstava, tržišta, pa čak i čitavih ekonomija. Iako termin zvuči jednostavno, likvidnost obuhvata složena značenja i primjene koje se protežu od pojedinačnih finansijskih sredstava do sistemske stabilnosti globalne ekonomije. Razumijevanje likvidnosti, njenog funkcionisanja i njenog značaja u finansijama ujedno daje i odgovor na pitanje kako tržišta funkcionišu, kao i zašto ekonomije nekad cvjetaju, dok su nekad suočene sa zabrinjavajućim padovima.

Šta je likvidnost?

Likvidnost se odnosi na lakoću s kojom neko sredstvo može da se pretvori u novac bez značajnog uticaja na njegovu tržišnu cijenu. Novac se smatra najvišim oblikom likvidnosti jer može odmah da se koristi bez konverzije. Sredstva kao što su akcije, obveznice i nekretnine razlikuju se po stepenu likvidnosti. Visoko likvidno sredstvo, poput akcije na velikoj berzi, obično se može brzo prodati po tržišnoj cijeni. S druge strane, nekretnine ili umjetnička djela, iako potencijalno veoma vrijedni, mogu zahtijevati duže vrijeme za prodaju, posebno po fer cijeni, što ih čini relativno nelikvidnim.

U ekonomskom smislu, likvidnost nije samo sposobnost kupovine ili prodaje pojedinačnih sredstava. Ona takođe obuhvata širu sposobnost finansijskih institucija, kompanija i pojedinaca da ispune svoje finansijske obaveze. Visok nivo likvidnosti u finansijskom sistemu ili ekonomiji ukazuje na to da je novac lako dostupan za pozajmljivanje, investiranje i trošenje. Suprotno tome, niska likvidnost može dovesti do zatezanja kredita, smanjenja ekonomske aktivnosti, pa čak i do finansijskih kriza onda kada učesnici nijesu u mogućnosti da ispune svoje obaveze.

Od drevnih tržišta do modernih finansija

Likvidnost nije nov koncept; ona je bila relevantna otkako postoje trgovina i finansije. Na drevnim pijacama, trgovci i zanatlije su imali potrebu za likvidnim sredstvima, često u obliku zlata, srebra ili drugih široko prihvaćenih valuta, kako bi olakšali trgovinu. Sa razvojem bankarstva u srednjovjekovnoj Evropi, potreba za likvidnošću je rasla dok su banke počele da nude kredite i pozajmice. Likvidnost je igrala ključnu ulogu u ovim transakcijama, jer su trgovci, zanatlije i rani kapitalisti zavisili od nje, pošto im je bila neophodna za finansiranje poslovanja i izmirivanje dugova.

Međutim, tek u 20. vijeku likvidnost je postala formalno mjereni aspekt ekonomije kojim se aktivno upravlja. Nakon Velike depresije 1930-ih, ekonomisti i kreatori politika su počeli detaljnije da proučavaju efekte likvidnosti, odnosno njenog nedostatka, na finansijskim tržištima i uočili su da tokom ekonomskih kriza likvidnost nestaje, a učesnici na tržištu gomilaju novac. Kao odgovor, centralne banke širom svijeta počele su da razmatraju načine za stimulisanje likvidnosti kako bi spriječile buduće ekonomske krize.

Mjerenje likvidnosti

Likvidnost se mjeri na različite načine, u zavisnosti od konteksta, pa se, kada su u pitanju pojedinačna sredstva kao što su akcije ili obveznice, posmatra obim trgovanja, odnosno koliko se često sredstvo kupuje i prodaje, zatim, mjeri se razlikom između ponude i tražnje, odnosno onim što je razlika između najviše cijene koju kupac želi da plati i najniže cijene koju prodavac prihvata, kao i dubinom tržišta, odnosno količinom koja je dostupna na različitim nivoima cijena bez značajnog pomjeranja cijene. Sredstva kojima se često trguje, imaju uske razlike između ponude i tražnje i duboka tržišta smatraju se visoko likvidnim.

Na makroekonomskom nivou, likvidnost se mjeri putem šire definisanih indikatora kao što je novčana masa, koja uključuje gotovinu i lako dostupna sredstva u bankama. Mjere kao što su M1, M2 i M3 prate različite nivoe likvidnosti u ekonomiji, od najlikvidnijih (M1, koji uključuje gotovinu i depozite po viđenju) do manje likvidnih oblika (M3, koji uključuje veće depozite i institucionalne fondove novčanog tržišta).

Vodeće centralne finansijske institucije u svijetu, kao što su Federalne rezerve, Evropska centralna banka i druge takođe koriste „pokazatelj pokrića likvidnosti“ (Liquidity Coverage Ratio – LCR) kako bi osigurale da banke održavaju adekvatnu likvidnost u periodima finansijskog stresa. Ovaj pokazatelj je uveden nakon finansijske krize 2008. godine i  zahtijeva da banke drže dovoljno visokokvalitetnih likvidnih sredstava (High-Quality Liquid Assets – HQLA) da prežive 30-dnevni likvidnosni šok.

Evolucija stimulisanja likvidnosti

Ideja o stimulisanju likvidnosti pojavila se kao odgovor na krize u kojima su nedostatak likvidnosti i likvidnosni šokovi dovodili do ekonomskih kolapsa. Tokom Velike depresije, masovno povlačenje depozita iz banaka iscrpilo je likvidnost iz finansijskog sistema, uzrokujući snažnu ekonomsku kontrakciju. Kao odgovor na to, centralne banke su razvile politike koje ih postavljaju u ulogu „zajmodavca u krajnjoj instanci“, obezbjeđujući likvidnost u vremenima krize.

U modernoj eri, centralne banke stimulišu likvidnost kroz različite instrumente, od kojih su aktivnosti na otvorenom tržištu, kao što su kupovina i prodaja državnih obveznica radi kontrole novčane mase, među najčešće korišćenima. Kupovinom državnih hartija od vrijednosti, centralne banke ubrizgavaju novac u bankarski sistem, povećavajući raspoloživost sredstava. Nasuprot tome, prodajom tih hartija, centralne banke apsorbuju novac iz ekonomije, smanjujući likvidnost. Ova praksa pomaže u upravljanju kamatnim stopama i obezbjeđuje bankama kapital potreban za kreditiranje preduzeća i potrošača, čime se podstiče privredni rast.

Programi tzv. kvantitativng popuštanja (Quantitative Easing – QE) postali su jedan od najvažnijih instrumenata za stimulisanje likvidnosti. Nakon finansijske krize 2008. godine, Federalne rezerve, ECB i druge centralne banke koristile su QE kako bi otkupile velike količine finansijskih sredstava, poput državnih obveznica i hipotekarnih hartija od vrijednosti, od banaka. Na ovaj način, finansijski sistem je bio preplavljen likvidnošću, što je smanjilo kamatne stope i podstaklo kreditiranje i investicije. QE programi pomogli su u stabilizaciji finansijskih tržišta i na kraju doveli do ekonomskog oporavka.

Sredstva za podsticanje likvidnosti

U savremenim finansijskim sistemima, centralne banke igraju ključnu ulogu u očuvanju ekonomske stabilnosti i podsticanju likvidnosti. Tokom godina, razvile su raznovrsne alate kako bi osigurale da likvidnost glatko protiče kroz finansijska tržišta, posebno u periodima ekonomske krize. Ove metode, od kojih svaka ima specifičnu namjenu i mehanizam, čine sofisticiran alat za upravljanje složenim dinamikama današnje globalne ekonomije.

Jedna od glavnih metoda koju centralne banke koriste za uticanje na likvidnost su aktivnosti na otvorenom tržištu. Kroz ovu metodu, centralne banke kupuju ili prodaju državne hartije od vrijednosti, čime direktno utiču na količinu likvidnosti u bankarskom sistemu. Kupovinom hartija od vrijednosti, centralne banke unose likvidnost u finansijski sistem, omogućavajući bankama da imaju više sredstava za pozajmljivanje i druge finansijske aktivnosti. S druge strane, prodajom ovih hartija apsorbuju višak likvidnosti, što je mjera koja se obično primjenjuje kada ekonomija pokazuje znakove pregrijavanja. 

Drugi značajan alat je kvantitativno popuštanje (QE), strategija koja je primjenjena u velikoj mjeri tokom finansijske krize 2008. godine, a kasnije i tokom pandemije. Kvantitativno popuštanje podrazumijeva da centralne banke kupuju ogromne količine finansijskih sredstava, kao što su državne obveznice i druge hartije od vrijednosti, sa ciljem povećanja novčane mase i smanjenja kamatnih stopa. Na taj način QE smanjuje troškove zaduživanja širom ekonomije, podstiče potrošnju i investicije i obezbjeđuje prijeko potrebnu likvidnost u periodima finansijske krize. Ova metoda se pokazala efikasnom u stabilizaciji tržišta i podržavanju ekonomskog oporavka tokom velikih padova.

Prilagođavanje kamatnih stopa je još jedan ključni alat za stimulisanje likvidnosti. Smanjenjem kamatnih stopa, centralne banke čine zaduživanje povoljnijim za potrošače i preduzeća. Niži troškovi zaduživanja podstiču pojedince da uzimaju kredite za kupovinu stanova, obrazovanje ili druge lične investicije, dok preduzeća mogu da investiraju u širenje i razvoj. Rezultat su povećana potrošnja, više investicija i pozajmljivanja, što dalje podstiče likvidnost unutar ekonomije. S druge strane, povećanje kamatnih stopa služi kao mjera za obuzdavanje inflacije, usporavanjem zaduživanja i potrošnje.

U periodima smanjene likvidnosti, centralne banke pribjegavaju tzv. diskontnom prozoru, odnosno usluzi hitnog kreditiranja koja omogućava finansijskim institucijama da dobiju kratkoročne kredite. Ova usluga djeluje kao zaštitna mreža protiv naglih poremećaja na tržištu, obezbjeđujući bankama pristup potrebnim sredstvima kako bi nastavile da posluju. Federalne rezerve i druge centralne banke širom svijeta koriste diskontni prozor kako bi obezbijedile stabilnost i spriječile krize likvidnosti koje bi mogle ugroziti širi finansijski sistem.

Pored toga, linije razmjene i intervencije na deviznim tržištima su važni alati za rješavanje potreba za likvidnošću u globalizovanoj ekonomiji. Centralne banke mogu da uspostave linije razmjene sa drugim centralnim bankama, olakšavajući pristup likvidnosti u stranim valutama za banke u različitim jurisdikcijama tokom perioda finansijske krize. Ovi aranžmani su postali posebno važni tokom finansijske krize 2008. godine i pandemije, jer su omogućili nesmetan protok valuta preko granica, sprečavajući blokade likvidnosti na međunarodnim finansijskim tržištima.

Sve važniji alat za upravljanje očekivanjima likvidnosti postala je i politika budućih smjernica (forward guidance). Jasnom komunikacijom o budućim namjerama u vezi sa kamatnim stopama i drugim aspektima monetarne politike, centralne banke mogu da oblikuju tržišna očekivanja i da pruže predvidljivijiju ekonomski put, jer transparentnost pomaže stabilizaciji tržišta i sprečava nagle, destabilizujuće promjene u likvidnosti. Usmeravanje očekivanja je posebno značajno u periodima ekonomske neizvjesnosti, jer pomaže tržištima da predvide akcije centralne banke i prilagode se u skladu s tim, podržavajući stabilne nivoe likvidnosti.

Zašto je likvidnost važna?

Likvidnost je ključna za ekonomsku stabilnost i rast. Kada je likvidnost obilna, preduzeća mogu da pozajmljuju i investiraju, potrošači mogu da troše, a banke mogu da pozajmljuju. Ova ekonomska aktivnost podstiče rast i pomaže u održavanju nivoa zaposlenosti. Uz to, likvidnost osigurava efikasno funkcionisanje finansijskih tržišta, zato što samo na likvidnim tržištima učesnici mogu da kupuju ili prodaju imovinu bez značajnog uticaja na cijene, što pomaže u održavanju fer cijena i povjerenja investitora.

Međutim, nedostatak likvidnosti može dovesti do ekonomske stagnacije i, u ozbiljnim slučajevima, finansijskih kriza. Kada likvidnost nestane, finansijske institucije mogu da imaju poteškoća u ispunjavanju obaveza, što vodi do hitnih prodaja imovine, pada cijena i gubitka povjerenja. Ovo može da izazove pad ekonomije, kao što se desilo tokom finansijske krize 2008. godine.

Prednosti i prepreke

Iako je likvidnost od esencijalne važnosti, prekomjerna likvidnost ipak može da stvori probleme. Kada je likvidnost prevelika, može da dođe do stvaranja tzv. „balona“ u imovini, gdje cijene imovine kao što su akcije, nekretnine ili roba postaju vještački uvećane. Na primjer, balon na tržištu nekretnina u SAD početkom 2000-ih bio je podstaknut lakim kreditima i prekomjernom likvidnošću, što je na kraju dovelo do kolapsa tržišta. Tokom vremena, baloni u imovini podstaknuti likvidnošću mogu da izazovu značajne ekonomske poremećaje kada u nekom trenutku neminovno puknu.

S druge strane, nedostatak likvidnosti predstavlja rizik od ekonomske stagnacije i može izazvati finansijske krize. Tokom nestašica likvidnosti, finansijske institucije, pojedinci i preduzeća imaju poteškoća u ispunjavanju svojih finansijskih obaveza, što dovodi do neizmirenih dugova, otpuštanja radnika i ekonomske krize. Stoga, likvidnošću se mora biti pažljivo upravljati kako bi se izbjegli ekstremi.