Dio naučne zajednice smatra da zagađenje vazduha i klimatske promjene nijesu nužno povezani. Međutim, dominantni izvor oba problema je manje-više isti, a to je sagorijevanje fosilnih goriva u sektoru energetike. Iako funkcija energetskih sistema nije da proizvode zagađenje, već električnu energiju, cijenu zavisnosti od uglja svakodnevno plaćamo.

Upotreba uglja povlači brojne, često nevidljive troškove, koji se ispoljavaju i kroz zagađenje vazduha. A zagađivači vazduha su upravo ti koji dalje pospješuju efekat staklene bašte i klimatske promjene, jer sprečavaju toplotu da odlazi iz atmosfere, što po principu povratne sprege dodatno podstiče zagađenje vazduha. Dakle, korelacija između klimatskih promjena i kvaliteta vazduha itekako postoji, pa ova dva problema treba rješavati zajedno, da bi se prekinuo začarani krug.

DUGOROČAN PROBLEM

To je pokazao i Izvještaj Svjetske meteorološke organizacije iz septembra 2023. godine, prema kojem klimatske promjene izazivaju intenzivnije i češće toplotne talase, a to dovodi do požara i opadanja kvaliteta vazduha. Dim od požara sadrži materije koje utiču na kvalitet vazduha i zdravlje, ali i na biljke, ekosisteme i usjeve. Ovih dana Crna Gora gori. Požari, koje je vjerovatno uzrokovao ljudski faktor, zbog klimatskih promjena i tipične vegetacije u primorskoj i centralnoj regiji su intenzivnijeg uticaja. Dok država gori, vatra ne zahvata samo šume, već i našu budućnost. Razmjere štete tek ćemo računati i porediti sa do sada najgorom sezonom požara u Crnoj Gori – 2017. godinom, kada su 124 požara pogodila 51.661 ha zemljišta.

I dok su klimatske promjene globalan i dugoročan problem, teško saglediv iz perspektive obične svakodnevice, tema zagađenja vazduha u Crnoj Gori nam je ipak jasnija. Usljed rasprostranjene potrošnje fosilnih goriva, velikog broja starijih vozila na naftni pogon, nepravilnog upravljanja otpadom, naučili smo da nas uznemiravaju ,,nevidljive i tihe ubice“, PM2,5, PM10, čađ, prašina i ostale. Uprkos tendenciji pada, srednja godišnja granična vrijednost PM10 i PM2.5 tokom zadnjih deset godina prekoračena je u sjevernoj i centralnoj zoni. Procjene mortaliteta koje se mogu pripisati izloženosti PM2.5 koje premašuju smjernice o kvalitetu vazduha Svjetske zdravstvene organizacije, u Crnoj Gori su veće od većine država članica EU. A tu su i visoka novčana izdvajanja za zdravstvene usluge.

ZAGAĐENJE I PODGORIČKI SJEVER

Minimum 51% stanovništva živi u gradovima (Pljevlja, Bijelo Polje, Podgorica i Nikšić) u kojima ove čvrste čestice remete kvalitet vazduha. Na sjeveru duge i oštre zime su te koje meteorološki dodatno utiču na zagađenje vazduha, pa dolazi do pojave magle i temperaturne inverzije po kotlinama kada se koncentracija polutanata zadržava u prizemnom sloju atmosfere. Izmijenjeni klimatski uslovi u Podgorici učinili su pojavu vjetra – čuvenog titogradskog sjevera, koji je bio i ,,najefikasniji“ prirodni metod disperzije zagađenja, veoma rijetkom. Kako Crna Gora pripada regionu koji je izložen najvećim koncentracijama zagađenja vazduha u Evropi, postoji i prekogranični uticaj na kvalitet vazduha, kako unutar regiona, tako i između regiona i EU.

Pred Energetskom zajednicom preuzeli smo značajnu ambiciju smanjenja emisija gasova s efektom staklene bašte, za 55% do 2030. godine. Međutim, još uvijek ne znamo kako do tog cilja. Kasni se sa usvajanjem Strategije niskokarbonskog razvoja i Nacionalnog energetskog i klimatskog plana, dokumenata koja su presudna za dostizanje 55%, a za šta je preostalo svega pet godina. Ipak, ima i pozitivnih primjera.

PROBLEM PLJEVALJA

Ekološkom rekonstrukcijom Termoelektrane Pljevlja nakon više od 40 godina u tehnološkom smislu dobićemo novo termoenergetsko postrojenje, usklađeno sa parametrima emisije gasova iz Direktive o industrijskim emisijama, koje više neće biti izvor prohibitivno visokih koncentracija sumpor-dioksida i azotnih oksida. Važnije je to što je kroz ekološku rekonstrukciju i započete radove na primarnom toplovodu, počela i toplifikacija Pljevalja, a što će značiti dodatna smanjenja emisija gasova s efektom staklene bašte usljed smanjenja korišćenja uglja u individualnim ložištima. Takođe, sa programima energetske efikasnosti Eko fond uvodi zelenu tranziciju u svakodnevni život crnogorskih građana i preduzeća.

Ali, pomenute aktivnosti menadžmenta EPCG i Eko fonda samo su dio rješenja sistemskog i dubokog problema zagađenja vazduha. U pregovorima sa EU, Crna Gora se obavezala da će do 2027. godine sprovesti aktivnosti kako bi kvalitet vazduha bio u skladu sa graničnim vrijednostima emisija EU, a to podrazumijeva i adekvatna rješenja za grijanje u ostalim gradovima pogođenim aerozagađenjem, modernizaciju voznog parka, zamjenu čvrstih energenata održivijim alternativama i sl. U državi koja hronično pati od zagađenja vazduha, Evropska komisija nam u posljednjem izvještaju daje izrazito nisku, gotovo nikakvu ocjenu u oblasti kvaliteta vazduha, jer nemamo dugoročni plan djelovanja, budući da već četvrtu godinu Vlada ne usvaja još 2020. godine pripremljenu Nacionalnu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha, kao i lokalne planove za ugrožene gradove.

Konačno i nažalost, repriza alarmantnih parametara o nekvalitetnom vazduhu nastaviće da se ponavlja sve dok Vlada ne postavi dugoročnu viziju i krene sa usvajanjem strateških dokumenata, da im snagu ubrzanim sprovođenjem i obezbjeđivanjem finansiranja. Jer, deklarativno zalaganje za vrijednosti koje globalna ekološka kriza nameće i potpisivanje međunarodnih akata moraju biti praćeni aktivnostima koje će stvari suštinski promijeniti. Samo napuštanjem fosilnih goriva i prelaskom na obnovljive izvore, sistemskim rješavanjem načina grijanja, uz nastavak podizanja energetske efikasnosti objekata, ali i kroz elektrifikaciju saobraćaja, problem zagađenja vazduha moguće je riješiti. Nikako stihijskim i ad hoc rješenjima, od sezone do sezone grijanja.

(Autorka je direktorica Centra za klimatske promjene, prirodne resurse i energiju Univerziteta Donja Gorica)