Manastir Sveta Trojica kao najveći i najznačajniji prepisivački centar iz osmanskog perioda na teritoriji Crne Gore )

U živopisnom kraju iznad rijeke Breznice, sakriven među okolnim brežuljcima, okružen tišinom prožetom žuborom potočića čije vode se slivaju u portu svetoga zdanja – smješten je manastir Sveta Trojica. Manastir je obnovljen oko 1535. godine, a kako se pretpostavlja, sagrađen je na temeljima hrišćanske crkve brvnare, koja je najvjerovatnije postojala i prije osmanskih osvajanja (1465.). Ktitor manastira bio je jeromonah Visarion, sa bratom Savom i sinom Nikiforom, a tom prilikom sagrađena je crkva – naos i oltarski prostor. Približno pola vijeka kasnije (1592.), monah Georgije, sa sinom jeromonahom Ananijem i sinovcem spahijom Vojinom podigao je pripratu, znatno manju, ali konstruktivno složeniju od glavnog, starijeg zdanja. Unutar manastirskog kruga, izgrađena je i crkvica pod zemljom, dimenzija – dužine 4.03 m, širine 2.80 m i visine 1.89 m, posvećena arhanđelu Mihailu, a koja je, sudeći prema jedva vidljivim zidnim slikama, nastala pri kraju XVI vijeka. Mnogo godina kasnije (1876) izgrađena je i spoljašnja priprata, a tom prilikom, ako ne i ranije, na sjevernom zidu naosa

probijena su vrata za monahe – tako da manastirska crkva dobija svoj konačni arhitektonski izgled.

Iste godine po podizanju (1592.), pripratu je živopisao poznati zograf iz tog vremena, pop Strahinja iz Budimlje, koji je 1594./95. godine izradio i zidnu dekoraciju, ranije podignutog naosa i oltarskog prostora.

Po uobičajenom postupku toga doba, živopis je rađen u fresko tehnici – na vlažnom malteru, a jedan, čak i veći dio zidnih površina oslikan je seko tehnikom – na suvom malteru. Kao tematska cjelina, živopis u Manastiru Sveta Trojica veoma je zanimljiv, a trojičke zidne slike bogatstvom i raznovrsnošću izdvajaju se među ansamblima nastalim tokom XVI stoljeća. U prvoj, najnižoj zoni naosa zapažaju se četiri cjeline: u jugozapadnom dijelu naosa nalaze se ktitorska kompozicija – jeromonah Visarion sa modelom crkve pred Hristom na prestolu i grupa svetih ratnika; likovi najuglednijih Nemanjića, od Simeona Nemanje do Uroša smješteni su u sjeverozapadnom dijelu, dok se Deizis sa apostolima nalazi u istočnim djelovima naosa.

Gornje oslikane zone naosa ispunjene su kompozicijama Velikih crkvenih praznika iskazanih kroz scene Hristovog rođenja, Sretenja, Krštenja i Lazarevog Vaskrsenja – koje su tradicionalno smještene na južnom zidu, dok su kompozicije Hristovog stradanja smještene na različiitim mjestima gornjih zona naosa. Gornje zone naosa i njegov manji i niži svod sadrže i kompozicije posvećene Bogorodičinom ciklusu, a između Vaznesenja nad oltarom i Preobraženja na zapadnoj strani, naslikana je hramovna slava, Sveta Trojica na prestolu koji okružuju anđeli. U tehničkom pogledu zidne slike u Trojici Pljevaljskoj izvedene su dosta brižljivo, a stilske osobenosti trojičkog živopisa usko su vezane za prepoznatljivi slikarski opus popa Strahinje iz Budimlje, čuvenog zografa toga vremena.

Ispisivanje bogoslužbenih knjiga, tokom XVI vijeka, bilo je praćeno prikupljanjem bogoslužbenih predmeta, a od najstarijih zlatarskih izrađevina, vjerovatno potiče kadionica, koja bi se mogla datovati u drugu četvtinu XVI vijeka. Iz istog perioda potiču i dva trojička krsta, okovana ukrašenim srebrnim limom – djelo nekog grčkog majstora, koji je radio u tradicijama kritske škole. Od šesnaestovjekovnih bogoslužbenih predmeta, po svojoj ljepoti osobito se izdvajaju, kivot iz 1576. godine i putir iz 1578./79. godine, koje krasi neobičan i spretan spoj gotičkih oblika i istočnjačke dekorativnosti – što je bila bitna karakteristika starohercegovačkih zlatarskih radionica – a čiji je je naručilac bio preduzimljivi trojički starješina iguman Stefan.

U drugoj polovini XVI vijeka nastavlja se ukrašavanje unutrašnjosti hrama i pretpostavlja se da su u tom periodu nastali igumanski „stol“ i horos, kao i kameni sud za vodu, smješten uz jugozapadni stubac, kraj ulaza u pripratu, izgrađen oko 1600. godine. U tom periodu nastala su vrata – smještena između priprate i naosa, a izrađena u dosta skupoj i dekorativnoj tehnici koštane intarzije; dvije veoma dobro očuvane pjevnice, koje spadaju među najljepše primjerke ove vrste crkvenog namještaja, kao i jedan liturgijski nalonj na rasklapanje. Za značajne radove ukrašavanja crkve na prelazu iz XVI u XVII vijek vezuje se i okivanje „štapa“ svetog Save, čija se lijeva ruka, kako predanje pripovjeda, čuva upravo u manastiru Svete Trojice.

Kolekcija ikona u riznici manastira prilično je velika, a najstariji primjerci ikonopisa predstavljaju dvije manje, dosta oštećene, praznične ikone. Jedna od njih je Rođenje Hristovo, autora poznatog slikara Longina, koja se precizno može datovati u sedamdesete godine XVI vijeka, jer se ikonografski i stilski uklapa među radove grupe slikara koji su izvršavali naloge prvih patrijarha obnovljene Pećke patrijaršije. Druga je ikona krštenja Hristovog, nepoznatog autora. Manastirska zbirka sadrži i četiri ikone Andreje Raičevića, namjenski rađene za potrebe trojičkog bratstva 1645./46. U umjetnički najvrednije ubrajaju se ikone kritskih majstora iz XVII vijeka, kao i reprezentativna ikona Vaskrsenja, jedna od brojnih ruskih ikona – dospjela u Trojicu vjerovatno kao poklon grofa Save Vladislavića.

Zbirka crkvenog veza iz manastira Svete Trojice broji oko dvadesetak primjeraka, od kojih dva epitrahilja zaslužuju posebnu pažnju. Epitrahilj Teotima najstariji je primjerak naročito dragocjenog veza, rađen pozlaćenom i srebrnom žicom, kao i raznobojnim koncima. Sudeći po grčkim natpisima i srodnosti sa očuvanim vezovima iz Svete Gore, vjerovatno je nastao u nekoj veziljskoj radionici sjeverne Grčke u prvim decenijama XV vijeka. Drugi epitrahilj je oskudniji po raskoši utrošenog materijala, ali po ljepoti ne zaostaje za Teotimovim. U poređenju sa drugim onovremenim radovima te vrste, ovaj trojički epitrahilj izdvaja se, ne samo posebnom zanatskom spretnošću, već i svjesnom namjerom njegovog majstora da željeni efekat ne postiže prevashodno bogatstvom iskorišćenog materijala. Uz ova dva epitrahilja, vrijedno je istaći par narukvica iz XVI vijeka, koje predstavljaju vrsni rad u skladu sa srednjovjekovnim tradicijama.

Manastirski kompleks u sastavu porte danas čine: crkva; zvonik; manji stambeni objekat, pod čijim temeljima se nalazi crkvica; veliki konaci; mali konak; kao i klesanim kamenom ozidani polukružni recipijent, u koga se potočić zvani Biserka, sliva u manastirsku portu. Posebna privlačnost manastirskog zdanja leži u tome što su brojna, veoma vrijedna umjetnička djela – tekovine gotovo pola milenijuma duge duhovne tradicije manastira Svete Trojice – izložena u rekonstruisanom trojičkom malom konaku, prilagođenom muzejskoj postavci na prvom i biblioteci na drugom spratu.

Manastir Sveta Trojica predstavlja najznačajniji spomenik kulture u Pljevljima. Međutim, dosadašnje iskustvo govori da turisti nisu upoznati sa činjenicom da manastir Sveta Trojica najveći prepisivački centar Crne Gore iz osmanskog perioda, a da su neki od najljepših slovenskih rukopisa iz osmanskog perioda na ovim prostorima nastali upravo u manastiru Svata Trojica. Naime, viševjekovna duhovna djelatnost manastira Sveta Trojica, poznatog i kao Vrhobreznica, ostavila je brojna izuzetno vrijedna djela iz oblasti književnosti, slikarstva, zlatarstva, crkvenog veza i drvorezbarstva, koja zajedno sa umjetničkim ostvarenjima nastalim u nekim drugim sredinama, čine veoma vrijednu manastirsku biblioteku i riznicu. Neposredno po osnivanju, manastir se istakao razvijenom prepisivačkom djelatnošću, tako da danas postoji više desetina očuvanih rukopisnih knjiga, za koje se pouzdano zna da su nastale u Svetoj Trojici i da su njihovi prepisivači bili Trojičani – poznati po izuzetno lijepom jeziku i uglađenom načinu izražavanja. Ljepotom ispisanog teksta, istačanošću pri izradi zastava i inicijala, kao i skupocjenošću svoga okova, u rukopisima iz XVI vijeka osobito se izdvaja veliko četvorojevanđelje iz šezdesetih godina, koje je napisao dijak Dimitrije, a povezao Evstratije. Ovaj rukopis spada u red najljepših knjiga nastalih na ovim prostorima, u doba osmanske vladavine. Manastirska djela često su bila uokvirena reprezentativnim okovima. Tako, djelo majstora iz jedne od hercegovačkih radionica predstavlja i reprezentativni okov jevanđelja iz pretposlednje decenije XVI vijeka, na čijim je prednjim koricama, u tehnici iskucavanja, prikazan Silazak Hristov u ad.

Prepisivačko središte pri manastiru Svete Trojice dostiglo je vrhunac sredinom XVII vijeka, ponajviše zahvaljujući monahu Gavrilu Trojičaninu, proslavljenom prepisivaču i vještom priređivaču starih tekstova, koji je – kao osobito obrazovan i čovjek živog duha – bogatim, gotovo raskošnim jezikom prepisao nekoliko hiljada listova, među kojima se posebno ističu: Psaltir (1642./43), Šestodnev bugarskog egzarha Jovana i Hrišćanska topografija Kozme Indikoplova (1649.), kao i Vrhobreznički hronograf (1650.), koji se čuva u Narodnom muzeju u Pragu. Minijature iz Psaltira, autora poznatog slikara Jovana, kao i minijature zografa Andreje Raičevića, iz Trojičkog Šestodneva i Hrišćanske topografije, predstavljaju jedan od najvećih poduhvata minijaturnog slikarstva u doba osmanske vladavine u ovim krajevima. Pored rukopisa nastalih u krugu manastirske prepisivačke radionice, riznica Svete Trojice čuva mnoge knjige koje potiču iz drugih manastira, a inicijalima na početnim listovima rukopisa osobito se izdvajaju, Psaltir iz prve polovine XIV vijeka i Pljevaljski (Tašlidžki) služabnik Tvrtka Pripkovića, takođe iz XIV vijeka, koji se danas čuva u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt-Peterburgu.

Iz naprijed navedenog jasno se zaključuje da je manastir Sveta Trojica najveći i najznačajniji prepisivački centar iz osmanskog perioda na teritoriji savremene Crne Gore sa izuzetno vrijednom bibliotekom. Međutim, to se nikada ne ističe u turističkoj valorizaciji samog manastira i turisti ostaju uskraćeni za tu važnu informaciju. Smatramo da je potrebno osmisliti načine kako bi se izuzetno vrijedna biblioteka manastira Sveta Trojica – kao produkt dugotrajne prepisivačke djelatnosti najvećeg i najznačajnijeg prepisivačkog centra iz osmanskog perioda u Crnoj Gori – značajnije valorizovala u turističkoj promociji manastira Sveta Trojica, Pljevalja i Crne Gore. U tom smjeru, namjera Zavičajnog muzeja jeste da publikuje informativni katalog sa osnovnim podacima o najznačajnijim djelima prepisanim u Svetoj Trojici i na taj način turistički promoviše ovaj osobito značajan aspekt duhovnog nasljeđa Crne Gore i Pljevalja.

Projekat J.U. „Zavičajni muzej Pljevlja“ nagrađen u kategoriji „A“ koja se odnosila na predloge za uvrštenje određenog lokaliteta na listu „Sva čuda Crne Gore“, sa obrazloženjem turističke atraktivnosti, bez obzira da li je ona zasnovana na prirodnim ljepotama, istorijsko – geografskim faktima, zanimljivim pričama i/ili legendama i dr.