Mentalno zdravlje pojedinca je neraskidivo vezano za funkcionalnost porodice. Funkcionalna porodica omogućava njenim članovima ostvarenje svih svojih potencijala kao i sveobuhvatno blagostanje.

Porodica je jedinstven sistem, koji se kreće kroz vrijeme i u poređenju sa drugim sistemima ima specifična svojstva. Član određene porodice postaje se rođenjem, usvajanjem ili preko braka. Složeni hod i život porodice kroz vrijeme odvija se kroz specifične faze koje nazivamo životnim ciklusima porodice. Imajući u vidu specifičnost porodice kao sistema sa jedne strane i pojedinca sa druge strane sa svim svojim specifičnostima i osobenostima, prije svega emocionalnim odnosom prema porodici, pojedinac može da napusti porodicu samo u slučaju smrti, a porodična neravnoteža odnosno disfunkcionalnost može značajno da utiče na kvalitet mentalnog zdravlja pojedinca.

Kada govorimo o pojedincu u okviru porodice, govorimo o konceptu individualnog životnog ciklusa. Značajni autori u formulaciji koncepta individualnog životnog ciklusa su: K.G. Jung, S. Biler i E. Erikson. Koncept individualnog životnog ciklusa K.G. Junga fokusira se na prvu polovinu odraslog doba (30-40 godina), gdje se pojedinac koncentriše na razvoj porodice a drugi dio obuhvata traženje ličnog značenja, smisla i prihvatanja smrti. Djetinjstvu ovim konceptom se ne posvećuje značajna pažnja, iako dijete može da bude problem ono rijetko ima svoje stvarne probleme. S. Biler govori o pet individualnih bioloških faza: progresivni rast do 15. godine; nastavak rasta do sposobnosti za sekundarnu reprodukciju (15-25 godine); stabilizacija rasta (25-45 godine); gubitak sposobnosti za seksualnu reprodukciju (45-65 godine); regresija i biološko starenje od 65. godine. Eriksonovo shvatanje individualnog razvoja zasniva se na kliničkom iskustvu. Postoji osam faza individualnog razvoja, svaki stadijum predstavlja izazov sam za sebe, ne postoji mogućnost potpune pripreme za sledeći stadijum i razvoj se odvija iz prelaska iz stadijuma u stadijum. Na svaki period u individualnom životnom ciklusu se gleda sa aspekta uspješnog i neuspješnog rasta i odnosa u porodici, a kasnije i sa širom socijalnom sredinom. E. Eriksonove faze individualnog razvoja su: djetinstvo (prva godina života); rano djetinstvo (1-3 godine); djetinstvo od 3-6 godine; školski period od 6-12 godine; adolescencija i mladost od 13. do 22. godine; mladi odrasli period od 22. do 30. godine; odraslo doba od 30. do 50. godine i na kraju zrelo doba od 50. godine.

Pojedinac, porodica, kultura se nalaze u međusobnoj interakciji i mogu se posmatrati iz dvije dimenzije i to istorijskoj (vertikalnoj) i razvojnoj (horizontalnoj) dimenziji. Vertikalnu dimenziju pojedinca predstavlja biološko i gensko nasleđe a horizontalnu bi činio intelektualni, emocionalni, kognitivni i fizički razvoj. Porodičnu vertikalnu dimenziju predstavljaju porodični obrasci ponašanja i odnosi koji se prenose sa generacije na generaciju, a horizontalnu dimenziju predstavlja „tranzicija“ porodice u kontaktu sa stresogenim faktorima. Vertikalna kulturna dimenzija predstavlja istoriju kulture, arhetipovi, obrasce i vjerovanja, a horizontalnu bi predstavljalo kulturološki, ekonomski i politički kontekst koji utiče na porodicu. Promjene koje nastaju tokom razvoja odnosno života porodice u izvjesnoj mjeri mogu da budu stresne i da vode disfunkcionalnosti porodice. Najveći negativni efekat, stresovi imaju na prelasku iz stadijuma u stadijum razvojnog životnog ciklusa porodice. Disfunkcionalnost porodice najviše je izražena u situacijama ukrštanja aktuelnog razvojnog stresa sa istorijskom ili vertikalnom dimenzijom.

U životu jedne porodice možemo navesti sledeće porodične cikluse: početna porodica, porodica sa malim djetetom, porodica sa predškolskim djetetom, porodica sa školskim djetetom, porodica sa adolescentom, „rasturanje porodice“ odlazak djece od roditelja, postroditeljska porodica i na kraju ostarela porodica.

Početna porodica je ciklus u životu porodice, gdje u cilju nastanka nove porodice dolazi do integrisanja dva različita porodična sistema a sve u cilju nastajanja novog sistema porodice. Izazovi koji su prisutni u ovom ciklusu, a koje je potrebno prevazići, a sve u cilju funkcionalnosti porodice odnose se na: prelazak iz različitih porodičnih sistema u novi porodični sistem, gdje se formiraju novi stavovi i vrijednosti na osnovu „dvije spojene porodične vrijednosti“. Zatim uspostavljanje granica u odnosu na roditeljske porodice, unutrašnja organizacija porodice odnosno obaveza bračnog para, svaki od partnera u bračnu zajednicu unosi sopstveni koncept JA o braku, partneru, porodici.

Porodica sa malim djetetom je ciklus koji označava period trudnoće i prve godine djeteta. Bračni par u ovom ciklusu porodičnog života, suočava se sa izazovima brige o mlađoj generaciji, a simim tim se javljaju i novi roditeljski izazovi a koji se odnose na osnovnu brigu, poslove i zaduženja, autoriteta i moći, procesa vaspitanja.

Porodica sa predškolskim djetetom obuhvata perio od 3-5 godine do polaska u školu. Funkcionalnost u ovom porodičnom ciklusu značajno je uslovljena uspjehom u prethodnim porodičnim fazama razvoja. Problemi djeteta u ovom periodu života porodice, potrebno je odvojiti od narušenog bračnog-roditeljskog odnosa, u navedenoj situaciji djeca su najčešće simptom narušenog odnosa u porodici.

Porodica sa školskim djetetom je ciklus gdje porodica odnosno roditelji i djeca dolaze u interakciju sa školskom a kasnije i sa širom društvenom sredinom. Dijete započinje proces socijalizacije (drugovi, njihovi roditelji, učitelj), stiče odgovornost prema novim obavezama, a roditeljski izazovi se odnosi na „testiranje“ spoljnih sistema.

Porodica sa adolescentom je jedan period života porodice, gdje je potrebno uspostaviti ravnotežu u odnosima između potreba adolescenata za nezavisnošću i roditeljskih granica u pravcu prihvatljivih obrazaca ponašanja. Sledeća faza porodice a koja najduže traje je odlazak djece iz porodice. Ona je složena po brojnim zadacima, kako za roditelja u vidu organizacije života bez prisustva djece, tako i kod djece prihvatanjem novog načina života. Ovaj stadijum je najbolji pokazatelj stepena diferenciranosti koje je mlada osoba postigla kao i sve disfunkcionalnosti u porodičnom sistemu. I na kraju dva poslednja ciklusa se odnose na „sindrom praznog gnijezda“, kada bračni par zbog odlaska djece osjeća prazninu i gubitka daljeg smisla života. Data situacija se može pogoršati gubitkom jednog supružnika, ali takođe dati period života može se organizovati u vidu brige za najmlađu generaciju. Porodični ciklus se završava poslednjim stadijumom za koji je karakteristična nemogućnost potpune brige o sebi i zahtjeva podršku djece i drugih osoba.

I na kraju, možemo da vidimo da je porodica složen sistem i da su prisutni brojni faktori koji mogu da utiču na funkcionalnost porodice a samim tim i na mentalno zdravlje njenih članova. Narušena funkcionalnost porodice, članovima porodice treba da bude indikator da se obrate stručnjacima za datu problematiku, a sve sa ciljem očuvanja porodice i mentalnog zdravlja svih članova.

Danilo Milikić

psiholog